O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

3.3.
 
MODDIY NUQTA VA QATTIQ JISMNING MURAKKAB 
HARAKATI. 
A. MODDIY NUQTANING MURAKKAB HARAKATI.
 
Yuqorida moddiy nuqtaning oddiy harakatlari, boshqacha aytganda bitta 
sanoq sistemasiga nisbatan harakatlari, oʻrganildi. Lekin moddiy nuqta bir 
vaqtning oʻzida bir necha harakatlarda va bir necha sanoq sistemasiga nisbatan 
harakatlanishi mumkin. Agar moddiy nuqta bir vaqtda bir necha harakatlarda 
ishtirok etsa, bunday harakat 
murakkab harakat 
deb ataladi. Masalan, daryoda 
harakatlanayotgan qayiqning harakati (3.58-shakl). Qayiq biror tezlik bilan suv 
harakatiga qarshi suzsa, uning harakati ikkata toʻgʻri chiziqli harakatlarning vektor 
yigʻindisidan iborat boʻladi.
 
3.58-shakl. 

---

169 
Bolalar attraksionidagi “ot oʻyinnig” harakatida (3.59-shakl) aylanma va qayta-
ilgarilanma harakatlari qoʻshiladi.
 
3.59-shakl. 
Ikkinchidan, moddiy nuqtaning harakati bir vaqtning oʻzida bir necha hisob 
sistemasiga nisbatan tekshirilsa ham, uning harakati 
murakkab harakat 
deb 
ataladi. Masalan, Yer shariga nisbatan tinch holatda turgan jism quyoshga nisbatan 
ikkita aylanma harakatlarda ishtirok etadi.
Shu paytgacha moddiy nuqta yoki qattiq jismning harakati Yer shari bilan 
bogʻlangan qoʻzgʻalmas hisob sistemasiga nisbatan tekshirildi. Lekin Yer shari oʻz 
oʻqi atrofida va Quyosh atrofida aylanma harakat qiladi. Shuning uchun “Nazariy 
mexanika” fanida murakkab harakatni (yoki absolyut harakatni) oʻrganish uchun 
Quyosh bilan bogʻlangan “qoʻzgʻalmas” Ox
1
y
1
z
1 
va Yer bilan bogʻlangan 
qoʻzgʻaluvchan Oxyz koordinatalar hisob sistemasi olinadi (3.60-shakl). Klassik 
mexanikada Ox
1
y
1
z
1
oʻqlar