O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

inersiyal sanoq sistemasi 
deb ataladi. Sababi, Quyosh 
planetalar sistemasi inersiyal harakatda boʻladi. 

---

170 
3.60-shakl. 
Moddiy nuqta M ning murakkab harakati 3 ta harakatlarga boʻlib 
oʻrganiladi:
a)
M nuqtaning Yer ga nisbatan harakati 
nisbiy harakat;
b)
Yerning Quyoshga nisbatan harakati 
koʻchirma harakat;
d) M nuqtaning Quyoshga nisbatan harakati 
absolyut harakati. 
Vektorlar algebrasidan foydalanib, M nuqtaning ixtiyoriy vaqtdagi oʻrnini 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
= 
+ 
. (3.91) 
Moddiy nuqtaning murakkab harakatida tezligini aniqlash uchun Oxyz 
qoʻzgʻaluvchan koordinatalar sistemasida , , yoʻnaltiruvchi birlik vektorlar 
olib, nisbiy harakat radius-vektorini
(3.92) 
koʻrinishda yozish mumkin.
Oxirgi tenglikni (3.91)ga qoʻyib, t vaqt boʻyicha hosila olinadi: 
= 
yoki
= 
(x
,
y
M
х 
z 
O 
 
 

---

171 
Oxyz qoʻzgʻaluvchi oʻqlar boʻlganligi uchun birlik vektorlarning t vaqt 
boʻyicha differensiyali Puasson-Eyler formulalaridan
=
, =
,
=
, (3.93) 
ga teng boʻlib, geometrik ma’nosi- birlik vektorlarning qoʻzgʻalmas Ox
1
y
1
z
1
oʻqlar 
atrofida aylanishini bildiradi. Demak 
= 
. 
Birinchi va uchinchi yigʻiluvchilarni koʻchirma tezlik deb hisoblasak, 
=
; (3.94) 
ikkinchi yigʻindi esa nisbiy harakat tezligini bildiradi 
= 
. (3.95) 
U holda tezliklarni qoʻshish teoremasining ifodasi hosil boʻladi 
. (3.96) 
Teorema:
Murakkab harakatdagi nuqtaning absolyut tezligi koʻchirma va nisbiy 
harakat tezlik vektorlarining yigʻindisidan iborat. 
Tezliklarning yoʻnalishini aniqlash uchun nuqtaning nisbiy AB, koʻchirma 
Mm
1
va absolyut harakat MM
1
trayektoriyalarini shartli chizib olib, (3.96) ga 
asosan koʻrsatamiz (3.61-shakl).
3.61-shakl.
 
Absolyut tezlikning miqdori kosinuslar teoremasidan topiladi: 
. (3.97) 

---

172 
Moddiy nuqtaning murakkab harakatida tezlanishini aniqlash uchun (3.96) 
dan t vaqt boʻyicha differensiyal olinadi: 
= 
(3.94) va (3.95) ni hisobga olib, 
= 
(3.92),(3.93) va (3.95) ifodalardan, 
= 
;
nisbiy tezlik vektoridan t vaqt boʻyicha olingan differensiyal esa 
(3.93) ni hisobga olib, 
. 
Quyidagi belgilashlarni kiritib, 
; (3.98) 
; (3.99) 
(3.100) 
tezlanishlarni qoʻshish haqidagi teorema ifodasiga ega boʻlish mumkin: 
=
(3.101) 
Teorema: 
Murakkab harakatdagi nuqtaning absolyut tezlanishi koʻchirma, nisbiy 
va koriolis tezlanishlarning vektor yigʻindisidan iborat.
(3.101) tenglikni birinchi boʻlib fransuz muhandisi G.C.Koriolis isbot qilgan, 
shuning uchun teorema va (3.100) formula