O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

1.
Oʻzaro parallel ikkita oʻq atrofidagi aylanma harakatlarni qoʻshish.
α 
B 
= 
y 
A 
C 
x 

---

178 
Faraz qilaylik, aylana shaklidagi disk ikkita aylanma harakatda ishtirok 
etsin(3.67-shakl,a). Uning Az oʻqi atrofidagi aylanishi-
nisbiy harakat, 
Az oʻqining 
Bz
1 
oʻqi atrofidagi aylanishi-
koʻchirma harakat, 
diskning ikkala aylanma 
harakatlar yigʻindisi-
absolyut harakat 
boʻladi. 
3.67-shakl. 
Agar ikkala oʻq atrofidagi aylanish bir tomonga boʻlsa, burchakli tezliklar 
algebraik qoʻshiladi: 
, 
yoki 
. (3.104) 
Agar bir necha parallel oʻqlar boʻlsa, 
= 
. (3.105) 
Agar ikkala oʻq atrofidagi aylanish qarama-qarshi tomonga boʻlsa, 
burchakli tezliklar algebraik ayriladi: 
. (3.106) 
bunda 
3.68-shakl. 

---

179 
Vaqt mobaynida oniy aylanish oʻqi С oʻzining oʻrnini tsilindrik sirtdan iborat 
boʻlgan yuza boʻylab oʻzgartirib turadi. Oniy aylanish oʻqining oʻrni esa quyidagi 
formuladan aniqlanadi: 
(3.107) 
Yuqoridagi ifodalar mashina-mexanizmlarning turli uzatmalarida qoʻllaniladi. 
Ularning ba’zi birlari bilan tanishamiz: 
a)Oddiy uzatmalar
.
Bunday uzatmada qatnashuvchi gʻildiraklarning 
barcha oʻqlari qoʻzgʻalmas boʻladi. Hamda shu gʻildiraklardan bittasi 
(masalan, 3.69-shakldagi 1-gʻildirak) yetaklovchi boʻladi, qolganlari esa 
yetaklanuvchi hisoblanadi. Ikkita gʻildirakning tashqi (3.69-shakl,a)
ilashishlarida yoki ichki (3.69-shakl,b) ilashishlarida, ilashish nuqtasi A -
ning tezliklarini oʻzaro tengligidan foydalanib

1

r
1
=


2

r
2
ekanligini 
aniqlaymiz. Tishlar soni gʻildiraklarning radiuslariga proportsional 
ekanligidan foydalanib, hamda ichki ilashishda
 
3.69-shakl. 
(3.108) 
va
(3.109) 
Uchta gʻildiraklarning tashqi ilashishlarida (3.69-shakl,c) uzatmalar sonini 
aniqlaymiz, 
(3.110)
(3.111) 
va 

---

180 
(3.112) 
Shunday qilib, chekkadagi gʻildiraklarning burchakli tezliklarining 
nisbatlari, ularning radiuslarining (tishlar sonining) nisbatiga teskari proportsional 
ekan va oraliq gʻildiraklarning radiuslariga bogʻliq emas ekan. 
Olingan natijalarga asosan, gʻildiraklarning oddiy ilashishlarida, 
. (3.113) 
bu yerda k - 
tashqi
ilashishlar soni (3.69-shakl,a)da bitta ilashish tasvirlangan; 
(3.69-shakl,c)da ikkita tashqi ilashish tasvirlangan; (3.69-shakl,b)da tashqi ilashish 
yoʻq. 
Tishli uzatmalarning 
uzatishlar soni
deb, etaklovchi gʻildirakning burchakli 
tezligini etaklanuvchi gʻildirakning burchakli tezligiga boʻlgan nisbatiga aytiladi 
va 
-harfi bilan belgilanadi, ya’ni 
(3.114)
Oddiy uzatmalar uchun 
-ning qiymati (3.113) formula orqali aniqlanadi.