O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

Nisbiylik prinsipi 
” kelib chiqadi:
 
Hech qanday kuzatishlar va tajribalar jismning tinch holatini yoki toʻgʻri chiziqli 
tekis harakatini aniqlab berolmaydi, chunki hamma harakatlar nisbiydir. 
3.
Agar nisbiy harakat nolga teng boʻlsa,
= 0 va 
= 0 ga teng 
boʻlib, (4.40) tenglama quyidagi koʻrinishga keladi: 
= 0. (4.44) 
Oxirgi tenglama 
nisbiy muvozanat tenglamasi 
deb ataladi.
1-masala: 
Yuk avtomobili -1 
=2m/s
2
o‘zgarmas sekinlanish bilan 
qiyalikka ko‘tarilayapti. Avtomobil yukxonasidagi massasi 200kg bo‘lgan 2-yuk
avtomobil old kabina devoriga va yukxona asosiga qanday bosim kuchlari hosil 
qilishini aniqlang (4.16,a-shakl). 
 
a)
b) 
 
4.16-shakl. 
x 
y 

---

215 
Yechish: 
2-yukning 1-avtomobilga nisbatan nisbiy harakat differensial 
tenglamasini xy oʻqlarga nisbatan tuziladi: 
-Pcos80
-Pcos10
, 
bunda 
;
, birinchi tenglamadan
Pcos80
N 
Pcos10
 
2-masala:
Massasi m=0,1kg bo‘lgan M sharcha O nuqta atrofida φ=t
2
qonun
bo‘yicha aylanayotgan naychada OM=S=0,2t
3
qonun bo‘yicha to‘g‘ri chiziqli 
harakat qilsa, sharchaga ta’sir qilayotgan t=1s paytdagi koʻchirma, koriolis 
inersiya kuchlarining qiymatini va sharchaning naychaga bosim kuchini toping. 
4.17-shakl. 
Yechish: 
1)
 
M sharchaning murakkab harakati kinematikasi tahlil qilinadi 
(4.18-shakl):
4.18-shakl. 
M sharchaning naycha boʻylab nisbiy harakati tezligi va tezlanishi aniqlanadi:
M 
x 
y 
O 

---

216 
t=1 sek.da
M sharchaning O oʻq atrofida OM naycha bilan koʻchirma aylanma harakati 
burchakli tezligi va burchakli tezlanishi aniqlanadi: 
t=1 sek.da
M sharchaning O oʻq atrofida OM naycha bilan koʻchirma aylanma harakati 
chiziqli tezligi va chiziqli tezlanishi aniqlanadi: 
t=1 sek.da
. 
M sharchaning koriolis tezlanishi aniqlanadi: 
uning yoʻnalishi esa 
va 
vektorlariga boʻlib, Jukovskiy qoidasi 
boʻyicha aniqlanadi (4.18-shakl). 
3)
M sharchaning murakkab harakati dinamikasi tahlil qilinadi (4.19-
shakl):
4.19-shakl. 
Koʻchirma inersiya kuchlarining qiymati aniqlanadi: 
x 
y 
M 
 
 
O 

---

217 
Koriolis inersiya kuchining qiymati aniqlanadi: 
3) Shakl tekisligidagi xy koordinata oʻqlariga nisbatan nisbiy harakat 
differensiyal tenglamalari tuziladi: 
oxirgi tenglikdan 
deb olib, normal bosim kuchi topiladi: 
N