O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

A.
 
SIRPANIB ISHQALANISH KUCHI.
Bir jismning ikkinchi jism sirtida aylanmasdan sirpanishida hosil boʻlgan 
kuchga 
sirpanib ishqalanish kuchi
 
deb ataladi. Bu kuch vektori harakatga teskari 
va jismlar sirtiga urinma boʻylab yoʻnalgan boʻladi. Sirpanib ishqalanish kuchini 
XXVII-XXVIII asrlarda yashab oʻtgan fransuz olimlari Kulon
12
, G. Amonton
13
va 
A. Morenlar
14
tajribalar yordamida aniqlashgan. Gorizontal stolda joylashgan turli 
materialdan tayyorlangan 1-yuk va 2-asos boʻlib, blok orqali osilgan 3-yuklar 
yordamida tortiladi (2.56-shakl).
2.56-shakl. 
Tajriba natijalari qyidagi xususiyatlar orqali keltirilgan:
a) sirpanib ishqalanish kuchi jismlarning materialiga, sirtlarning gʻadir-
budirligiga, tezligi, harorati va juda koʻp fizikaviy-kimyoviy xususiyatlariga 
bogliq;
b) sirpanib ishqalanish kuchi jismlarning ishqalanuvchi sirt oʻlchamlariga 
(yuzalariga) bogʻliq emas;
d) jism harakati paytidagi ishqalaninsh kuchi tinch holatdagi ishqalanish 
kuchidan kichik boʻladi;
1 
2 
3 

---

91 
e) maksimal ishqalanish kuchi jismning tinch holati va harakati boshlanishi 
chegarasida boʻladi va normal bosimga proporsiyonal:
bunda
f- 
ishqalanish koeffisienti (0 < 
f 
< 1),
N-normal bosim kuchi.
c) tinch holatdagi (statik) ishqalanish kuch harakatdagi (dinamik) ishqalanish 
kuchidan katta boʻladi: 
>
. 
Lekin nazariy mexanikaning statika qismida ham dinamika qismida ham 
sirpanib ishqalanish kuchi (2.46) formula orqali aniqlanadi. Boshqacha aytganda, 
dinamika qismida sirpanib ishqalanish kuchi kerakligidan ortiqroq olinadi.
Sirpanib ishqalanish koeffitsienti
f
turli materiyallar uchun turlicha boʻlib, 
uning qiymati tajribalar yordamida aniqlangan va maxsus ma’lumot jadvallarida 
keltiriladi(2.8-jadval). 
2.8-jadval.