O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
14.3. Valyuta bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi 
69
Tojiyev R.R. “Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari”. Toshkent “Adabiyot jamg’armasi” 2006y. 18-bet 

---

255 
Mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizmatlar oqimi ko‘paygani sari pul vositalarini 
ayirboshlashi ham tobora oshib boradi, o‘zaro hisob-kitoblardagi nomutanosiblik 
muammolari yuzaga keladi. Bularning barchasi jahon valyuta tizimining barpo 
etilishiga obyektiv shart-sharoitlar yaratadi. Uning maqsadi - mamlakatlar o‘rtasidagi 
barcha turdagi bitimlarni amalga oshirishni tartibga solishdan va shuningdek, bu
ishlarni tezlashtirishdan iborat. Shunday qilib, jahon valyuta tizimi - bu, xalqaro 
ayirboshlashning barcha shakllariga xizmat qilishga va ularning samarali 
rivojlanashini 
ta’minlashga 
qaratilgan 
mamlakatlar 
o‘rtasidagi 
valyuta 
munosabatlarining yig‘indisidir.
Xalqaro valyuta yoki xalqaro to‘lov-hisob va kreditlash vositalariga javob 
berishi kerak bo‘lgan talab ularning konvertirlashuvi hisoblanadi. Valyuta 
konvertirlashuvi deganda uni boshqa xorijiy valyutalarga almashish qobiliyati 
tushiniladi. Hozirgi paytda ular erkin konvertirlanadigan, qisman konvertirlanadigan 
va konvertirlanmaydigan valyutalarga ajratiladi.
Erkin konvertirlanadigan valyuta – bu, amaldagi kurs bo‘yicha har qanday 
boshqa xorijiy valyuta erkin va cheklanmagan miqdorda ayirboshlanadigan 
valyutadir. Bunga misol qilib AQSH, Yevropa hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar, 
Yaponiya valyutalarini kiritish mumkin.
Bozordagi talab va taklif ta’siri natijasida vaqti-vaqti bilan valyuta kurslari 
o‘zgarib turadi. Davlat valyuta kurslarini barqororlashtirish uchun valyuta bozorining 
amal qilishiga bevosita yoki bilvosita aralashishi zarur. Buning bir qator usullari 
mavjud: 
1. Zaxiralardan foydalanish. Valyuta kursini mustahkamlashning ko‘proq 
qo‘llaniladigan usuli - rasmiy zaxiralar bilan bozorda manipulyasiya qilish 
hisoblanadi. O‘z-o‘zidan aniqki, valyuta zaxiralari alohida mamlakatlar ixtiyoridagi 
chet mamlakatlar valyutalarining zaxirasidir (Masalan, AQSH dollari, EVRO va 
h.k.). 
2. Savdo siyosati. Valyuta bozoriga ta’sir ko‘rsatishning boshqa tadbirlariga 
savdo va moliyaviy oqimlar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat qilishni kiritish 
mumkin. Masalan, AQSH dollarining yetishmasligi sharoitida valyuta kursini tegishli 

---

256 
darajada importni cheklash hisobiga ushlab turish mumkin. Xususan, import hajmi 
boj yoki import kvotalarini kiritish bilan qisqarishi mumkin. Boshqa tomondan 
mamlakat hukumati eksport uchun milliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berib, shu 
orqali xorijiy valyuta taklifini ko‘paytirishi mumkin. Bu tadbirlardan foydalanishda 
vujudga keladigan asosiy muammo shundan iboratki, u jahon savdosi hajmini 
qisqartiradi, uning tarkibini va savdo aloqalarini o‘zgartirib yuboradi, iqtisodiy 
maqsadga muvofiqlikning buzilishiga hissasini qo‘shadi. Buning oqibatlarini hisobga 
olmaslik mumkin emas. 
3. Valyuta nazorati. Boshqa muqobil variant valyuta nazorati hisoblanadi. 
Valyuta nazorati sharoitida hukumat milliy eksportyorlar olgan barcha tegishli chet el 
valyutalarini davlatga sotish talabi bilan ularning yetishmasligi muammosini hal 
qilishi mumkin. Keyin, hukumat o‘z navbatida chet el valyutasining bu zaxirasini 
turli milliy importyorlar o‘rtasida taqsimlaydi. Shu yo‘l bilan hukumat milliy 
importni, milliy eksport hisobidan olingan chet el valyutasi miqdoriga cheklaydi. 
Valyuta nazorati tizimi bir qator kamchiliklarga ega. Birinchidan, savdo 
cheklashlari (boj, kvota, eksportga subsidiya) kabi valyuta nazorati nisbiy ustunlik 
tamoiliga asoslangan xalqaro savdoning tarkib topgan aloqalarini buzadi. 
Ikkinchidan, yetarli bo‘lmagan valyuta resurslari ustidan valyuta nazorati jarayoni, 
so‘zsiz, alohida importyorlarni kamsitilishi bilan bog‘liq. Uchinchidan, nazorat 
tadbirlari iste’molchining tanlash erkinligiga tajovuz qilish hisoblanadi. 
4. Ichki makroiqtisodiy tartibga solish. Valyuta kursi barqarorligini ushlab 
turishning oxirgi vositasi ichki soliq yoki pul siyosatidan shunday foydalanish 
hisoblanadiki, bunda tegishli chet el valyutasining etishmasligi bartaraf qilinadi. 
Masalan, cheklovchi soliq va pul kredit siyosati tadbirlari mamlakat milliy 
daromadini boshqa bir davlat milliy daromadiga nisbatan pasaytiradi. Chunki, import 
miqyosi milliy daromad darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib, bu o‘sha boshqa 
davlat buyumlariga va demak, xorijiy valyutaga talabning cheklanishiga olib keladi. 
Valyuta bozori deganda valyutalarni oldi-sotdiqыilish maqsadida tashkil 
etilgan maxsus markazlarga aytiladi. 
Valyuta bozorining 3 turi mavjud: 

---

257 
1. Milliy valyuta bozori. 
2. Mintaqaviy valyuta bozori. 
3. Jahon valyuta bozori. 
Milliy valyuta bozori 2 qismdan iborat bo‘ladi: 
1. Valyuta birjasi 
2. Birjadan tashqari valyuta bozori. 
O‘zbekiston Respublikasining Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori 
hisoblanadi. 
Milliy valyutamiz-so‘mning nominal almashuv kursi Respublika valyuta 
birjasida aniqlanadi. 
Respublikamizda so‘mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali savdosi 
asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi. Mazkur 
mexanizmning mohiyati shundaki, O‘RVBga a’zo bo‘lgan tijorat banklari ikki xildagi 
buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSh dollarini sotib olish maqsadida so‘mda 
berilgan buyurtmalar; b) AQSh dollarini sotish maqsadida berilgan buyurtmalar 
(dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh dileri buyurtmalarni qabul 
qilishni to‘xtatish to‘g‘risidagi buyruqni bergandan so‘ng har ikkala xildagi buyurtmalar 
bo‘yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi. Shundan keyin so‘mda berilgan 
buyurtmalarning jami summasini AQSh dollaridagi buyurtmalar summasiga bo‘lish 
yo‘li bilan o‘zbek so‘mining 1 AQSh dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. 
So‘mning valyuta kursini 1 AQSh dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so‘mning to‘g‘ri 
kotirovka rejimiga ega ekanligidan dalolat beradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat 
banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi 
hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qo‘llaniladi. 
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning amaliyotida, xususan, AQSh, Yaponiya, 
Kanada davlatlarining amaliyotida milliy valyutaning kursi fiksing shaklida 
aniqlanadigan bozor mexanizmiga asoslanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati 
shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida amalga 

---

258 
oshiriladigan valyuta savdosi jarayonida shakllangan talab va taklif asosida, 
operatsion kunning aniq bir vaqtida, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan 
birja kursi aniqlanadi. Operatsion kunning aniq bir vaqtida milliy valyuta kursining 
aniqlanishi fiksing deb ataladi. 
Birjadan tashqari valyuta bozori banklararo bozordir. Bunda valyuta savdosi 
tijorat banklari dilerlarining telefon yoki internet orqali so‘zlashuvlari orqali amalga 
oshiriladi. 
Tijorat banklari spred shaklida, ya’ni valyutalarni sotish kursi bilan sotib 
olish kursi o‘rtasidagi farq sifatida daromad oladilar. Bundan tashqari, xorijiy 
valyutadagi aktivlarni qayta baholash, mavjud bitimga qarama-qarshi 
operatsiyalarni amalga oshirish orqali ham tijorat banklari valyuta 
operatsiyalaridan daromad oladilar. 
2002 yilning 1 yanvaridan boshlab naqd evroning muomalaga kiritilishi 
natijasida Yevropa banklari Germaniya markasi, Fransiya franki, Italiya lirasi, 
Belgiya franki, Avstriya shillingi, Ispaniya peseti kabi qator naqd valyutalarning 
muomaladan chiqib ketishi yuz berdi va buning natijasida ular5 mlrd. AQSh 
dollari miqdoridagi spred shaklidagi daromaddan mahrum bo‘lishdi.
2003 yilning 8 oktyabrida O‘zbekiston Respublikasi hukumati Xalqaro Valyuta 
Fondi Nizomi VIII-moddasining 2 bo‘lim a-bandi, 3 va 4-bo‘limlari bo‘yicha 
belgilangan majburiyatlarni qabul qilinganligi va uning o‘sha yilning 15 oktyabridan 
boshlab kuchga kirganligi konversion operatsiyalarni rivojlantirishga kuchli turtki 
berdi. Ushbu majburiyatlar so‘mni to‘lov balansining joriy operatsiyalari bo‘yicha 
xorijiy valyutalarga erkin almashtirishni o‘z ichiga oladi. VIII-moddaning 2 bo‘lim a-
bandiga muvofiq, mamlakatimiz hukumati joriy operatsiyalar bo‘yicha valyutaviy 
cheklashlarni joriy qilishga haqli emas. Ushbu moddaning 3-bo‘limiga muvofiq, 
O‘zbekiston hukumati diskriminatsion valyuta siyosatini amalga oshirishga haqli 
emas. Nihoyat, VIII-moddaning 4-bo‘limiga muvofiq, boshqa davlatlar tomonidan 
taqdim etilgan so‘mlar yo o‘sha mamlakatning milliy valyutasiga yoki SDRga 
konvertatsiya qilib berilishi lozim. Ammo 2003 yilning 15 oktyabriga qadar olingan 
so‘mlar bo‘yicha O‘zbekiston hukumati 4-bo‘lim majburiyatlarini o‘z zimmasiga 

---

259 
olmaydi. Bundan tashqari, xorijiy davlatlarinng fuqarolari va yuridik shaxslari 
tomonidan ishlab topilgan so‘mlar faqat joriy operatsiyalardan ishlab topilgan 
bo‘lishi kerak. 
Xorijiy valyutadagi bitimlar dunyoning ko‘plab banklarida, taxminan, ertalab 
soat 9
00
da boshlanadi, biroq, dilerlarning ish faoliyati bu bitimlarni tuzishdan 
kamida bir soat oldin boshlanadi. Har kuni ertalab, chet el valyutasi bo‘yicha mas’ul 
xodim (bo‘lim boshlig‘i) o‘zining xodimlarini bitimlar tuzish bo‘yicha me’yoriy 
hujjatlar, hamda zaruriy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlaydi. U o‘zi 
yo‘nalishni qayta ko‘rib chiqadi (bozorni bir necha oy oldin tahlil qiladi) va quyidagi 
omillar asosida o‘z taktikasini aniqlaydi: 
a) Flouting tizimida ayirboshlash stavkalarida aniqlovchi valyuta va foiz 
stavkalarining iqtisodiyotda o‘zgarishi asosiy omillardan bo‘lib qolmoqda. Bunda, 
ular
bitimlar muddatini kursning tushishi bilan hisoblashish-masa, u holda xuddi shu 
bitimlar kursining oshishi bilan hisoblashishga majbur bo‘ladilar. 
b) Siyosiy omillar. Mazkur omillarga ijtimoiy holat, hukumatning almashishi 
va shu kabi valyuta bozoriga ta’sirini ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar kiradi. 
Ko‘pchilik holatlarda, ushbu omillar bozor holatini belgilovchi eng muhim omil 
bo‘lishi mumkin. 
v) Bankning chet el valyutasidagi o‘z pozitsiyasi. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, kurs asosan, yirik banklar va 
yirik milliy hamda transmilliy kompaniya va korporatsiyalarning market-meykerlari 
tomonidan, kutilayotgan talab va taklif o‘rtasidagi farqqa bog‘liq holda o‘rnatiladi. 
Market-meykerlar — bu turli valyutalarni bitimlar bo‘yicha sotib olish va 
sotish kurslari kotirovkasini doimiy ravishda amalga oshiruvchi moliya muasassalari 
hisoblanadi. Bozorning passiv ishtirokchilari sezilarli darajadagi kapital bilan 
qatnashayotgan bo‘lsalarda, bozor holatiga kuchsiz ta’sir ko‘rsatadilar va ularning 
faoliyati ochiq bozordagi kurslarni professionallar tomonidan tartibga solishga 
majbur qilishi mumkin. Albatta, market-meykerlar faqatgina chet el valyutalarini 
milliy valyuta bilan solishtirmaydilar, balki ular milliy valyutaga tegmagan holatda 
chet el valyutalarini o‘zlarini kotirovkalarini ham amalga oshirishlari mumkin. 

---

260 
Umuman, ma’lum bir valyutalarni emitenti bo‘lgan mamlakatlarda shu valyuta 
bo‘yicha market-meykerlar mazkur mamlakatda joylashgan bo‘ladi. Evro bo‘yicha 
yetakchi market-meykerlarni Germaniyadan, Shveysariya franki bo‘yicha esa, 
Shveysariyadan topish mumkin. Market-meykerlar o‘zi mutaxassis bo‘lib 
hisoblangan valyutani oldi-sotdi kursi kotirovkasini amalga oshiradi. Nisbatan kam 
banklar, butun dunyo bo‘yicha valyuta kotirovkasini beradilar, shunday bo‘lsada, 
Buyuk Britaniyaning keng tarmoqli kliring banklari kabilar o‘z mijozlariga keng 
ko‘lamda kotirovkalarini taklif etadi. Valyuta bozorida kam uchraydigan valyuta 
bilan bog‘liq operatsiyalarni Markaziy bankda diling bo‘limini o‘zi emas, balki 
qo‘shimcha bo‘limlar amalga oshiradilar. Kam uchraydigan valyutalar, asosan, 
valyuta bozori rivojlanmagan mamlakatlarda yoki chet el valyutasi bilan bog‘liq 
operatsiyalarga ma’lum bir cheklovlar qo‘yilgan mamlakatlarda uchraydi. Albatta, 
bunday cheklovlar mamlakat hududiga valyuta kirib kelishiga emas, balki ko‘proq 
chiqib ketishiga joriy qilinishi keng qo‘llaniladi. Agar, banklar ushbu (kam 
qo‘llaniladigan) valyutalar bo‘yicha mijozlarning talablarini bajara olmasa, ular 
o‘zlarining filiallari yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to‘lovni amalga 
oshirish maqsadida vakillik banklardan foydalanadilar. 
Markaziy bankga xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 28 martda 31-son 
bilan tasdiqlangan «Xorijiy valyuta operatsiyalarni amalga oshirish uchun Markaziy 
bankga litsenziya berish tartibi»ga asosan, uch xil litsenziya berilishi ko‘zda tutilgan: 
Bosh litsenziya. Ushbu litsenziyaga ega bo‘lgan vakolatli banklar O‘zbekiston 
Respublikasi hududida va xorijda barcha valyuta operatsiyalarini amalga oshirish 
huquqiga ega; 
Ichki litsenziya. Ushbu litsenziyaga ega bo‘lgan vakolatli banklar O‘zbekiston 
Respublikasi hududida to‘liq yoki chegaralangan valyuta operatsiyalarini amalga 
oshirish huquqiga ega; 
Bir martalik litsenziya. Ushbu litsenziyaga ega bo‘lgan vakolatli banklar 
xorijiy valyutada aniq bir operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega. 

---

261 
Iqtisodiyotning erkinlashuvi va xalqaro valyuta bozorlariga integratsiyaning 
kuchayishi natijasida, valyuta operatsiyalari, mamlakatimizda, Markaziy bankning 
yana bir daromad topish manbasini vujudga keltirmoqda.