O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat
Yüklə 1,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14.4. Valyuta siyosati tushunchasining mazmuni Valyuta siyosati – bu valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarning yig‘indisidir. Valyuta siyosatining ikki shakli mavjud: 1. Diskont siyosati 2. Deviz siyosati Diskont siyosati – bu Markaziy bankning diskont stavkasini o‘zgartirish orqali milliy valyutaning nominal almashuv kursiga va to‘lov balansiga ta’sir etish siyosatidir. Markaziy bankning diskont stavkasi – bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga va hukumatga beriladigan kreditlarning foiz stavkasidir. Deviz siyosatining shakllari: 1. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish 2. Devalvatsiya 3. Revalvatsiya 4. Valyutaviy cheklashlar Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish –bir vaqtning o‘zida bir nechta xorijiy valyutalarda zaxiralar tashkil qilish tushuniladi. Devalvatsiya – bu milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanishidir. Revalvatsiya - bu milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qadrining oshishidir. Valyutaviy cheklashlar – bu joriy valyuta operatsiyalari va kapitallarning harakati bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarga nisbatan cheklovlarning joriy qilinishidir. Xalqaro valyuta tizimi evolyusiyasi jarayonida, vaqt o‘tishi bilan 262 «konvertatsiya qilinishi» tushunchasi ham o‘zgarib bordi. Hozirgi vaqtda, valyutaga egalik qilayotgan har qanday shaxs uni bozordagi - qat’iy belgilangan, yoki suzib yuruvchi kurs bo‘yicha uni xalqaro zaxira valyutalaridan biri (AQSh dollari, Evro va sh.k.)ga konvertatsiya qilish xuquqiga ega bo‘lishiga - valyutaning «to‘liq konvertirlanishi» deyiladi. Umuman, konvertatsiyani joriy etilishi xorijiy valyutani ma’muriy usul bilan taqsimlashni kamaytiradi deb hisoblanadi. Milliy valyutaning konvertatsiya qilinishi esa mamlakat iqtisodiyoti ochiqligi va iqtisodiy erkinlik ramzlaridan bo‘lib, u og‘ir vazifalarni hal etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan islohotlar dasturini jahon hamjamiyati tomonidan qo‘llab-quvvatlanishida muhim o‘rin tutishi mumkin. Valyutalarning konvertirlanishiga doir cheklovlar odatda, tashqi savdo cheklovlari va kapitallar harakatiga oid cheklovlar, bir-biridan alohida tarzda o‘rganilgan edi. Bu hol, ushbu cheklovlarning ikki shakli bir-biridan mustaqil ravishda va turli xil sabablarga ko‘ra joriy etilishi bilan bog‘liq ham bo‘lishi mumkin. Odatda, valyuta cheklovlari, ko‘pchilik mamlakatlarda tashqi hisob-kitoblarga doir operatsiyalarning keng doirasini o‘z ichiga oladi va ular qat’iy ravishda olib boriladi. Bu hol, valyuta resurslari etishmovchiligi va ularni ishlatishni o‘tkazilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yo‘nalishiga muvofiq holda tartibga solish zaruriyati bilan bog‘liqdir. 80- yillar boshida XVFga a’zo - 113 ta mamlakatdan 95 tasida to‘lov balansi joriy operatsiyalari, 91 ta mamlakatda esa - kapitallar harakati bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha valyuta cheklovlari mavjud edi. Valyuta cheklovlari shakllari turli xil shaklda bo‘lishi mumkin. Odatda, tashqi savdoda mahsulot eksport qiluvchilarga valyuta tushumining barchasi yoki uning bir qismini Markaziy bank yoki vakolatli banklarga rasmiy kurs bo‘yicha topshirish talabi keng qo‘llaniladi. Valyuta cheklovlari quyidagilarni nazarda tutadi: chet elga to‘lovlarni o‘tkazilishi, kapitalni olib chiqib ketilishi, foydani, oltinni, pul belgilari va qimmatli qog‘ozlarni repatriatsiya qilinishini tartibga solish; davlatga majburiy tarzda xorijiy valyutani topshirilishi (rasmiy kurs bo‘yicha milliy valyutaga ayirboshlash evaziga). 263 Quyidagilar amaliyotda qo‘llaniladi: import qiluvchilarga xorijiy valyutani sotilishini litsenziyalash; valyuta qimmatliklarini davlat idoralarining maxsus ruxsatnomasisiz olib kirilishi va olib chiqib ketilishini man etilishi; jismoniy shaxslarning xorijiy valyutadagi mablag‘larga egalik qilishi va tasarruf etishini cheklash; chet elga shaxsiy daromadini o‘tkazishni tartibga solish; sug‘urta va boshqa to‘lovlarni amalga oshirish; chet elga chiqishda milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirilishini limitlash. Ichki ayirboshlanish deganda rezidentlarning mamlakat ichkarisida xorijiy valyutadagi muayyan aktivlar (masalan, bank depozitlari)ni saqlash va tegishli tarzda milliy valyutani mamlakat ichkarisida konvertatsiya qilish xuquqi mavjud bo‘lgan ahvol tushuniladi. Ammo, mamlakat ichkarisida valyutaga ega bo‘lish va uni ayirboshlash bo‘yicha ushbu xuquq mamlakat ichkarisida valyuta to‘lovlarini amalga oshirilishiga ruxsat berilishi, shuningdek, chet elga to‘lovlarni o‘tkazilishi yoki xorijda joylashtirilgan aktivlarga egalik qilishni nazarda tutmaydi. Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. Ular quyidagi operatsiyalardan iboratdir: 1. Valyuta intervensiyasini amalga oshirish maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyalar. Valyuta intervensiyasi doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari xorijiy valyutani milliy valyutaga sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Respublikamizda intervensiya vositasi sifatida ishlatilayotgan bazaviy valyuta AQSh dollari bo‘lganligi sababli, shu maqsadda amalga oshirilayotgan operatsiyalar AQSh dollarini sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Odatda, markaziy banklar valyuta intervensiyasi samaradorligini ta’minlash maqsadida intervensiya fondidan sotilgan xorijiy valyutadagi mablag‘larning miqdorini va intervensiya hisobarqamining qoldig‘ini sir tutadilar. Buning sababi 264 shundaki, valyuta intervensiyasi samaradorligi deganda uning vositasida milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan almashuv kursining favqulodda va keskin tebranishiga barham berish hisoblanadi. Agar xo‘jalik yurituvchi subyektlar Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutani sotish hajmining o‘sib borishi sharoitida milliy valyutaning qadrsizlanishi davom etayotganligini sezib qolsalar, bu holat valyuta bozorida psixologik vahima holatini yuzaga keltiradi va buning natijasida xorijiy valyutaga bo‘lgan talab keskin ortishi mumkin. Bunga xalqaro amaliyotdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, 1992 yilning sentyabr oyida G‘arbiy Yevropadagi valyuta bozorlarida yuz bergan inqiroz natijasida Buyuk Britaniya funt sterlingi va Italiya lirasi nominal almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida ular Yevropa valyuta tizimidan (EVT) chiqib ketdi. Buning sababi shundaki, Angliya va Italiya markaziy banklari o‘z milliy valyutalari kurslarining favqulodda tebranishiga valyuta intervensiyasi orqali barham berishning uddasidan chiqa olmadilar. Masalan, Angliya Markaziy banki valyuta intervensiyasi doirasida AQSh dollarini sotish hajmini oshirishi bilan London valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan AQSh dollarini sotib olish hajmi ham oshib bordi. Buning oqibatida valyuta intervensiyasi samara bermadi. Chunki bozorda psixologik vahima kuchli edi. Bu esa, bozorda AQSh dollariga nisbatan kuchli talabni yuzaga keltirdi. Valyuta intervensiyasini amalga oshirishning muhim zaruriy shartlaridan biri Markaziy bankning etarli darajada oltin-valyuta zaxiralariga ega bo‘lishi hisoblanadi. Bu erda etarli darajada deyilganda Markaziy bank oltin-valyuta zaxiralarining milliy valyutaning favqulodda keskin tebranishiga barham berishga etadigan darajadagi miqdori nazarda tutilmoqda. Valyuta intervensiyasini amalga oshirishning ikkinchi sharti bo‘lib, Markaziy bankning milliy valyuta almashuv kursini xorijiy valyutaga nisbatan ma’lum nisbatda saqlab turish majburiyatining mavjudligi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, milliy valyuta belgilangan kurs rejimi yoki boshqariladigan suzib yuruvchi valyuta kursi rejimiga ega bo‘lishi lozim. Lekin shunday paradoksal holat ham mavjudki, unga ko‘ra, Markaziy bank etarli oltin-valyuta zaxiralariga ega bo‘lmasa, u holda, uning erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimiga o‘tishdan boshqa iloji qolmaydi. 265 2. Hukumatning tashqi qarzini to‘lash bo‘yicha Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. Ma’lumki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida, xususan, AQSh, GFR, Fransiyada hukumat xorijiy valyutalarda zaxiralarga ega emas, chunki bu mamlakatlarda davlatga tegishli barcha oltin-valyuta zaxiralari Markaziy bankning balansiga qonuniy asosda o‘tkazilgan. Bunday sharoitda hukumatning tashqi qarzi Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan to‘lanadi. To‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, Markaziy bank, xorijiy valyutada to‘langan mablag‘ning milliy valyutadagi ekvivalentini hukumatning joriy hisobraqamidan chegirib oladi. Hukumatning tashqi qarziga xizmat ko‘rsatishning mazkur shakli hukumatning tashqi qarz botqog‘iga botib qolishdan saqlaydi. Chunki Markaziy bank hukumatning to‘lanishi lozim bo‘lgan tashqi qarzining milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud bo‘lmagan sharoitda to‘lov topshiriqnomasini qabul qilmaydi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, hukumatning tashqi qarziga xizmat ko‘rsatishning mazkur tartibidan foydalanishda Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqilligining ta’minlanganligi muhim rol o‘ynaydi. Chunki Markaziy bankning mustaqilligi to‘liq ta’minlangan sharoitdagina uning Prezidenti hukumatning tashqi qarzini qonuniy to‘lanishini talab qila oladi. Aks holda, Hukumat Markaziy bankni tashqi qarzni to‘lashga majbur qiladi. Bunday sharoitda hukumat Markaziy bank kreditlaridan tashqi qarzni to‘lashda manba sifatida foydalanishi mumkin. 3. Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish operatsiyalari. Xalqaro bank amaliyoti tajribalarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, hozirgi davrda, Markaziy bank o‘zining balansidagi oltin - valyuta zaxiralarini boshqarishda asosan quyidagi usullardan foydalanadi: – valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish usuli; – valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish; – Gold svop operatsiyalaridan foydalanish; – ochiq valyuta pozitsiyalarini qisqartirish. |