O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

Tibbiyotda hozirgi kunda bolalarning eshitish holatini ba-
holashda eshitish buzilishining xalqaro tasnifidan foydalaniladi.
Zaif eshituvchilikning 1-darajasi – eshitishning pasayishi 40 dB 
dan ortmaydi.
Zaif eshituvchilikning 2-darajasi – eshitishning pasayishi 40 dB 
dan 55 dB gacha.
Zaif eshituvchilikning 3-darajasi – eshitishning pasayishi 55 dB 
dan 70 dB gacha.
Zaif eshituvchilikning 4-darajasi – eshitishning pasayishi 70 dB 
dan 90 dB gacha.
Eshitishning 90 dB dan ortiq pasayishi karlik deb hisoblanadi.
Bolaning eshitishidagi yetishmovchiliklar nutqni egallashning 
sekinlashishi, nutqni eshitib idrok etish buzilishiga olib keladi.Zaif 
eshituvchi bolalarda nutq rivojlanganlik variantlari keskin farq qiladi 
va bolaning individual psixofiziologik xususiyatlari va u yashagan, 
tarbiya va ta’lim olgan ijtimoiy - pedagogik sharoitlarga bog‘liq 
bo‘ladi. Hatto 2 - darajazi zaif eshituvchiligi bo‘lgan bola ham 
maktab davriga kelib, ayrim so‘z va nutq tovushlari talaffuzida kichik 
xatolar bilan, rivojlangan, grammatik va leksik jihatdan to‘g‘ri nutqqa 
ega bo‘lishi mumkin. Bunday bolaning psixik rivojlanishi normal 
bolanikiga yaqin bo‘ladi. Ayni paytda faqat 1 – darajali paytda zaif 
eshituvchi bola rivojlanishning nomaqbul ijtimoiy - pedagogik 
sharoitlarida 7 yoshga kelib, faqat sodda gaplardan yoki alohida 
so‘zlardan foydalanishi, bunda uning nutqida noto‘g‘ri talaffuz ko‘p 
bo‘lishi, so‘z ma’nolarini qorishtirishi, grammatik qurilishda turli 

---

42 
buzilishlarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday bolalarda kar bolalar 
uchun xarakterli bo‘lgan psixik rivojlanish xususiyatlari kuzatiladi. 
Eshitish nuqsonlari bor bolalar maxsus sharoitda, maxsus usullar 
bilan o‘qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish nuqsonlarining yen-
gil darajalari ham bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir 
ko‘rsatadi, maktabgacha tarbiya muassasi va maktab dasturlarini 
o‘zlashtirishda bir qator o‘ziga xos qiyinchiliklar kelib chiqishiga 
sabab bo‘ladi. 
Kichik yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi rivoj-
langandan so‘ng, masalan, ikki yoshida yo‘qolganida ham karlik 
natijasida bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va hattoki bilganlarini 
ham asta-sekin unutadi. Bolaga o‘z vaqtida maxsus yordam ko‘r-
satilmasa, unda aqli zaiflik belgilari ham paydo bo‘ladi. Biroq nuq-
sonning o‘rnini to‘ldirib, boshqaruvchi jarayonlarni aktivlashtiruvchi 
maxsus, korrekion kompensator sharoit boladagi nuqsonlarni bartaraf 
etib, ularning nutqiy rivojlanishini, umumiy va aqliy rivojlanishini 
ta’minlaydi. Zaif eshituvchi bolalar uchun maxsus tashkil etilgan 
maktabgacha tarbiya muassasasi hamda maktab-internatda barcha 
zarur shart-sharoitlar mavjud. Maxsus muassasalardagi tarbiyachi va 
o‘qituvchilar bunday bolalarning tegishli ta’lim-tarbiya olishlariga 
yordam berishlari kerak. 
Eshitish qobiliyatining pasayishi natijasida bola nutqida bir 
qator kamchiliklar kuzatiladi: lug‘atining kambag‘al bo‘lishi, gram-
matik komponent rivojlanmagan — gap ichida so‘zlarni tashlab 
ketish, so‘zlarni noto‘g‘ri ishlatish, ularni o‘zaro bog‘lay olmaslik, 
kelishik, so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni ishlata 
olmaslik; tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish — o‘xshash, jarangli-
jarangsiz undoshlarni bir-biri bilan adashtirish, tushirib ketish va 
boshqalar shular jumlasidandir.Bola nutqidagi kamchiliklarning 
kelib chiqish sabablarini bilmaslik orqasida ayrim tarbiyachi va 
o‘qituvchilar bolani dangasa, mas’uliyatsiz, bezori deb, unga noto‘-
g‘ri munosabatda bo‘lishadi, natijada bola injiq, yig‘loqi, serjahl, gap 
o‘tmas bo‘lib qoladi, ya’ni unda ikkilamchi ruhiy o‘zgarishlar paydo 
bo‘ladi.
Yengil darajadagi zaif eshituvchi bolalar sog‘lom tengdoshlari 
qatorida ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda 

---

43 
ta’lim-tarbiya olishi mumkin. Biroq ularga alohida munosabatda 
bo‘lish, ular uchun qulay shart-sharoitlar yaratish talab etiladi. 
Uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekistonda eshitishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va 
kasb-hunar kollejlarida maxsus guruhlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 
Ushbu toifadagi bolalar uchun tashkil etilgan maktab-internatlarda 
maktabgacha tarbiya bo‘limi hamda umumta’lim maktab bo‘limi 
mavjud. Ushbu muassasalarda ta’lim umumta’lim 9-yillik ta’limning 
davlat talablari va dasturlari asosida amalga oshiriladi. 
Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, 
yozma) nutqni shakllantirish yuzasidan maxsus ta’lim-tarbiya muay-
yan tizimdagi mashqlar asosida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati 
tashkil etiladi, didaktik vositalarning barcha turlarini nutqiy jara-
yonga moslay olish talab etiladi. Nutqiy materiallarning amaliy egal-
lanishini ta’minlash uchun maxsus sodir etilgan muammoli nutqqa 
(gapirish, yozib tushuntirishga) ehtiyojni tug‘diruvchi vaziyatlar 
oldindan rejalashtiriladi. Bunda nutqiy materiallar fanlar bo‘yicha 
o‘quv dasturlarida, rejalashtirishlarda oldindan belgilangan bo‘ladi, 
ya’ni korreksion-pedagogik jarayon muayyan tizim asosida amalga 
oshiriladi. Har bir dars uchun nutqiy materiallar korreksion-kommu-
nativ tizim tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda (o‘quvchilarning 
eshitish, talaffuz qilish imkoniyatilariga mos, talaffuzi yaqqol va 
eshitilish diapazoni yengil, oddiydan murakkabga, noo‘xshashlikdan-
o‘xshashlikka boruvchi tartibda tanlanadi va tayyorlanadi. 
So‘zlashuv nutqiga ehtiyojni tarbiyalash oiladan boshlanishi, 
ya’ni maktabda egallangan nutqiy ko‘nikma va malakalar oilada 
tabiiy vaziyatlarda mustahkamlanishi va o‘quvchilar amalda (erkin, 
qo‘rqmasdan, uyalmasdan) qo‘llashlariga erishish uchun keng sharoit 
yaratilmoqda. Ushbu sharoit oila a’zolari ishtirokida yaratiladi. 
Ularning kar bola bilan keng muloqoti va iliq munosabati bolaning 
keyingi bosqich ta’lim-tarbiyasiga va umuman taqdiriga bevosita 
ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan hisoblanadi. Kar va zaif eshituvchi 
bolalarning nutqiy axborotni qabul qilish va uzatish imkoniyati 
eshitish (har qanday daraja karlikda u ma’lum miqdorda bo‘ladi) 
qoldig‘idan optimal ravishda foydalanishga bog‘liq bo‘lganligi 
tufayli maxsus muassasalarda ta’limni ovoz kuchaytiruvchi appa-
ratlar asosida olib borish talab etiladi. Sinflar maxsus jihozlanadi. 

---

44 
Ya’ni maktab-internat moddiy texnika negizining yo‘nalishga mos 
shakllanishi ta’lim mazmunining samaradorligini oshiradi. Kar va 
zaif eshituvchi bola o‘z ona tilini shu til qonuniyatlari, xususiyat-
laridan kelib chiqqan, mazkur bolaning ruhiy, nutqiy imkoniyatlariga 
moslashtirilgan, korreksion-kommunikativ tamoyillarga asoslangan 
va mahalliy sharoitlarni inobatga olgan maxsus yondoshuv asosida 
egallaydi. 
Maxsus maktab-internatlarda ta’lim-tarbiya jarayonini, xususan 
ona tili ta’limini amalga oshirishda o‘quvchilarning fikr mahsulini 
nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon 
ifodalashga o‘rgatishda daktil nutqidan tegishli bosqichlarda o‘rinli 
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Kar va zaif eshituvchi o‘quv-
chilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni shakllantirishga ijtimoiy 
ehtiyoj sifatida yondoshish dolzarb masaladir. Buni amalga oshirish 
mazkur bolalarning jamiyatga moslashuvi, ularning borliqni anglash-
lari hamda ularni atrofdagilar qanchalik tushunib qabul qilishlari 
bilan belgilanadi. 
Kar va zaif eshituvchi bola jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida 
siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning 
barchasida me’yorda rivojlangan, sog‘lom tengqurlari qatorida o‘z 
ona tilida bemalol, erkin, samarali va barcha uchun (nafaqat o‘zi kabi 
taqdirdoshlari) tushunarli tarzda muloqot qila olishini ta’minlash 
mumkinligi amalda o‘z isbotini topmoqda.
Eshtish nuqsonlari bor bolalar maxsus sharoitda, maxsus usullar 
bilan o‘qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish nuqsonlarining 
yengil darajalari ham bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir 
ko‘rsatadi, maktabgacha tarbiya muassasasi va maktab dasturlarining 
o‘zlashtirishda bir qator o‘ziga xos qiyinchiliklar kelib chiqishiga 
sabab bo‘ladi. 
Kichik yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi rivoj-
langandan so‘ng, masalan ikki yoshida yo‘qolganida ham karlik na-
tijasida bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va hattoki bilganlarini 
ham asta-sekin unutadi. Biroq nuqsonning o‘rnini to‘ldirib, bosh-
qaruvchi jarayonlarni aktivlashtiruvchi maxsus, korreksion sharoit 
boladagi nuqsonlarni bartaraf etib, ularning ham nutqiy rivojla-
nishini, ham umumiy, aqliy rivojlanishini ta’minlaydi.

---

45 
Zaif eshituvchi bolalar uchun maxsus tashkil etilgan mak-
tabgacha tarbiya muassasasi hamda maktab-internatda barcha zarur 
shart-sharoitlar mavjud. Maxsus muassasalardagi tarbiyachi va 
o‘qituvchilar bunday bolalarning tegishli ta’lim-tarbiya olishlariga 
yordam berishlari kerak. 
Yuqorida qayd etilganidek, surdopedagogika fanida eshitish 
qobiliyati zaif bolalarga kar, tug‘ma hamda kech kar bo‘lib qolgan 
bolalar kiradi. Zaif eshituvchi bolalar o‘z navbatida eshitish 
qobiliyatining nechog‘liq buzilganiga qarab yengil, o‘rta va og‘ir 
darajali kamchiligi bor bolalarga bo‘linadi. Yengil darajadagi zaif 
eshituvchi bolalar ovoz bilan gapirilgan nutqni 1 metr masofadan 
qabul qiladi, shivirlab gapirilgan gapni quloq suprasidan eshitadi. 
O‘rta darajadagi qulog‘i og‘ir bolalar ovoz chiqarib gapirilgan gapni 
0, 5 metr masofadan eshitadi. Og‘ir darajali zaif eshituvchi bola 
gapirilgan gapni quloq suprasi oldida eshitadi. 
Eshitish nuqsoni natijasida bola nutqida bir qator kamchiliklar 
kuzatiladi: lug‘atining kambag‘al bo‘lishi, grammatik komponent 
rivojlanmagan — gap ichida so‘zlarni tashlab ketish, so‘zlarni 
noto‘g‘ri ishlatish, ularni o‘zaro bog‘lay olmaslik, kelishik, so‘z 
yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni ishlata olmaslik; 
tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish — o‘xshash, jarangli-jarangsiz 
undoshlarni bir-biri bilan adashtirish, tushirib ketish va boshqalar 
shular jumlasidandir. 
Yengil darajadagi zaif eshituvchi bolalar sog‘lom tengdoshlari 
qatorida ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda 
ta’lim-tarbiya olishi mumkin. Uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekistonda 
eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya 
muassasalari, maktab va kasb-hunar kollejlarida faoliyat ko‘rsatib 
kelmoqda. Ushbu toifadagi bolalar uchun tashkil etilgan maktab-
internatlarda maktabgacha tarbiya bo‘limi hamda umumta’lim mak-
tab bo‘limi mavjud. Ushbu muassasalarda ta’lim umumta’lim 10 yil-
lik ta’limning davlat talablari va dasturlari asosida amalga oshiriladi. 
Eshitish qobiliyati zaiflashgan bolalar bilan ishlashda surdo-
pedagoglar katta yutuqlarga erishmoqdalar. Demak, eshitish nuqson-
larini bartaraf etish, kompensatsiyalash mumkin. Tarbiyachi va 
o‘qituvchilarning asosiy vazifasi — sog‘lom bolalarni zaif eshituvchi 
bolalardan ajratib, ularga alohida yondashish, zarur bo‘lsa, ularning 

---

46 
"maxsus muassasalarda ta’lim-tarbiya olishini yoki integrat-
siyalashgan ta’limga jalb etilishini ta’minlashdan iborat.
Maxsus muassasalarda o‘z fikrini og‘zaki ifodalay olmasligini 
his etgan o‘quvchi yozma shaklda bayon etishni bilishi kerak. Buning 
uchun o‘quvchilarni o‘z fikrini og‘zaki, yozma bayon etishga 
o‘rgatish amaliy nutqiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish 
asosida amalga oshiriladi. 
Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) 
nutqni shakllantirish yuzasidan dars va mashg‘ulotlarda muayyan 
tizimdagi mashqlar asosida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati tashkil 
etiladi, didaktik vositalarning barcha turlarini nutqiy jarayonga moslay 
olish talab etiladi. Nutqiy materiallarning amaliy egallanishini ta’min-
lash uchun maxsus sodir etilgan muammoli nutqqa (gapirish, yozib 
tushuntirishga) ehtiyojni tug‘diruvchi vaziyatlar oldindan rejalash-
tiriladi. Bunda nutqiy materiallar fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarida, 
rejalashtirishlarda oldindan belgilangan bo‘ladi, ya’ni korreksion-
pedagogik jarayon muayyan tizim asosida amalga oshiriladi. 
So‘zlashuv nutqiga ehtiyojni tarbiyalash oiladan boshlanishi, 
ya’ni maktabda egallangan nutqiy ko‘nikma va malakalar oilada tabiiy 
vaziyatlarda mustahkamlanishi va o‘quvchilar amalda (erkin, qo‘rq-
masdan, uyalmasdan) qo‘llashlariga erishish uchun keng sharoit 
yaratilmoqda. Ushbu sharoit oila a’zolari ishtirokida yaratiladi. 
Ularning kar bola bilan keng muloqoti va iliq munosabati bolaning 
keyingi bosqich ta’lim-tarbiyasiga va umuman taqdiriga bevosita 
ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan hisoblanadi.
Kar va zaif eshituvchi bolalarning nutqiy axborotni qabul qilish 
va uzatish imkoniyati eshitish (har qanday daraja karlikda u ma’lum 
miqdorda bo‘ladi) qoldig‘idan optimal ravishda foydalanishga 
bog‘liq bo‘lganligi tufayli maxsus muassasalarda ta’limni ovoz 
kuchaytiruvchi apparatlar asosida olib borish talab etiladi. Sinflar 
maxsus jihozlanadi, ya’ni maktab-internat moddiy texnika negizining 
yo‘nalishga mos shakllanishi ta’lim mazmunining samaradorligini 
oshiradi. 
Kar va zaif eshituvchi bola o‘z ona tilini shu til qonuniyatlari, 
xususiyatlaridan kelib chiqqan, mazkur bolaning ruhiy, nutqiy 

---

47 
imkoniyatlariga moslashtirilgan, korreksion-kommunikativ tamoyil-
larga asoslangan va mahalliy sharoitlarni inobatga olgan maxsus 
yondoshuv asosida egallaydi. 
Maxsus maktab-internatlarda ta’lim-tarbiya jarayonini, xususan 
ona tili ta’limini amalga oshirishda o‘quvchilarning fikr mahsulini 
nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon 
ifodalashga o‘rgatishda daktil nutqidan tegishli bosqichlarda o‘rinli 
foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, 
yozma) nutqni shakllantirishga ijtimoiy ehtiyoj sifatida yondoshish 
dolzarb masaladir. Buni amalga oshirish mazkur bolalarning 
jamiyatga moslashuvi, ularning borliqni anglashlari hamda ularni 
atrofdagilar qanchalik tushunib qabul qilishlari bilan belgilanadi. 
Kar va zaif eshituvchi bola jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida 
siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning 
barchasida me’yorda rivojlangan, sog‘lom tengqurlari qatorida o‘z 
ona tilida bemalol, erkin, samarali va barcha uchun (nafaqat o‘zi kabi 
taqdirdoshlari) tushunarli tarzda muloqot qila olishini ta’minlash 
mumkinligi amalda o‘z isbotini topmoqda. 
O‘quvchilarning nutqiy axborotni qabul qilish va uzatish 
imkoniyatini rivojlantirish, o‘z ona tilida sog‘lom tengqurlari kabi 
so‘zlashish, fikr almashishini shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv-
korreksion jarayonni yagona tizim asosida amalga oshirish orqali 
takomillashtirilmoqda. 
Eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar maxsus maktab-internat-
larining barchasi ovoz kuchaytiruvchi apparatlar bilan ta’minlangan, 
xonalari maxsus tovush qaytarmaydigan qoplamalar bilan jihozla-
nadi, sog‘lomlashtirish bo‘yicha tadbirlarni maqsadli amalga oshirish 
uchun sharoitlar yaratilishi lozim.