O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

Ta’limiy vazifalar
Aqli zaif o‘quvchilarda ta’limga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish, 
ularning rivojlanish va mustaqil bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini 
qondirish uchun shart sharoitlar yaratish. Aqliy rivojlanishida 
nuqsoni bo‘lgan shaxslarning dunyoqarashini shakllantirish va 
kengaytirish. Aqli zaif bolalar tafakkurining rivojlanishini ular im-
koniyatlarini hisobga olgan holda ta’minlash, ijodiy qobiliyatlarini 

---

51 
rivojlantirish. O‘quv faoliyati ko‘nikma va malakalarini shakllan-
tirish, og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish, maqsadga yo‘nal-
tirilgan ta’lim sharoitida kognitiv jarayonlarni faollashtirish. Kasbiy 
faoliyatga tayyorlash, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda 
mehnat faoliyati uchun lozim bo‘lgan tasavvur, ko‘nikma va 
malakalarni rivojlantirishdan iborat. 
L.S. Vigotskiy, M.S. Pevzner, G.E.Suxareva, E. Segen, A.P. 
Gozova, A.I. Dyachkov, L.A.Novoselov, B.P. Puzanov, N.P. Kon-
yaeva G. Ye. Suxareva, T.A. Vlasova, V. I. Lubovskiy. 
Respublikamizda aqli zaif bolalarni o‘qitish va tarbiyalash 
masalalarini S.G.Radisheva, D.A.Gordienko, A.I.Sagatov, V.S.Rax-
monova, M.F.Xakimova, N.V.Sosedova, G.A.Sodiqova, P.M.Pula-
tova, D.A.Nurkeldiyeva, M.P.Xamidova, L.Sh.Nurmuxamedova, 
Sh.M.Amirsaidovalar o‘z ilmiy izlanishlarida yoritib berganlar. 
Hozirgi kunda Jahon xalqaro sog‘liqni saqlash tashkiloti 
tomonidan ishlab chiqilgan kasalliklarning xalqaro tasnifi bo‘yicha 
(10 ko‘rinishi) aqli zaiflikning yengil, o‘rta, og‘ir va o‘ta og‘ir 
darajalari o‘rganilmoqda. 
Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalar o‘z sog‘lom 
tengdoshlaridan yoshligidanoq farq qiladi. Ularda, odatda, ixtiyoriy 
shakldagi murakkab harakatlar uncha rivojlanmagan bo‘ladi. Ular 
boshini tutish, o‘tirish, yurishga kechroq o‘rganadi, nutqi kechikib 
rivojlanadi. Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bola nutqida qo‘pol, 
uni tushunib bo‘lmaydigan nuqsonlar kuzatilmasa ham, ko‘p 
tovushlar noto‘g‘ri talaffuz etiladi, bunday bola lug‘ati kambag‘al, 
chegaralangan bo‘ladi. Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalar 
o‘yin faoliyatida ham tengdoshlaridan ajralib turadi. Ular o‘yin 
vaziyatini yetarli darajada tushunmaydi, o‘yin; vaqtida sog‘lom 
tengdoshlariga to‘liq bo‘ysunib, ikkinchi darajali rollarni bajaradi, 
xolos. 
Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalar uchun bir qator 
fahm-farosat yetishmasligi xarakterlidir. Ularning kuzatish, taq-
qoslash, idrok qilayotgan narsalarning, voqea-hodisalarning muhim 
tomonlarini ajratib ko‘rsatish, bular o‘rtasidagi eng oddiy sabab-
natija bog‘lanishlarini fahmlab olish qobiliyatlari rivojlanmay qoladi. 
Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolaning tafakkuri, diqqati, sezgi 

---

52 
va idroklari, xotirasi, analiz va sintez qilish qobiliyatlari ham yaxshi 
rivojlanmagan bo‘ladi. 
Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalarning bilish faoliya-
tidagi kamchiliklar matematika darslarda ayniqsa yaqqol namoyon 
bo‘ladi, negaki, eng oddiy hisoblash amallari ham abstrakt 
hisoblashni talab etadi. Aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalar 
tartib sonlarni o‘zlashtira oladilar, lekin qo‘shish va ayrish, teskari 
sanash, eng oddiy masalalarni, misollarni yechishda juda qiynala-
dilar. Ular misolni mohiyatini, masalaning mazmunini va raqamli 
ma’lumotlarni tushunolmaydilar. Savod o‘rgatishning dastlabki 
davridayoq bu bola tovush va harflar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning 
farqiga yaxshi bormay harflarni eslab qolish, bo‘g‘inlab o‘qish, tez 
ravon o‘qish malakalarini o‘zlashtirishda qiynaladilar, juda ko‘p 
xatolarga yo‘l qo‘yadilar. 
Nerv jarayonlari muvozanati, bilish faoliyatining buzilganligi 
natijasida aqli zaiflikning yengil darajasidagi bolalarning hulq-
atvorida ham bir qator kamchiliklar kuzatiladi.Qo‘zg‘alish va 
tormozlanish o‘rtasidagi muvozanat buzilganligi tufayli ayrim 
oligofren bolalar haddan tashqari jonsarak, serharakat, sho‘x bo‘la-
dilar va tormozlanish jarayoni ustun turgan bolalarda esa, aksincha, 
passivlik, bo‘shanglik, beparvolik, hech narsaga qiziqmaslik kuza-
tiladi va hokazo. 
Aqli zaif bolalar vaziyatni yetarli darajada anglay olmaydilar, 
hatti-harakatlarni vaziyatga qarab, adekvat o‘zgartira olmaydilar. 
Ularda o‘z-o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan tanqidiy munosabat 
birmuncha sust bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan bir qator kamchilik-
larga qaramay, aqli zaif bolalar bilan to‘g‘ri tashkil etilgan maxsus 
ta’lim-tarbiya ishlari natijasida korreksion pedagoglar ularni mustaqil 
hayotga tayyorlash, kasb-hunarga o‘rgatish borasida katta yutuqlarga 
erishmoqdalar. Maxsus yordamchi maktablarida ta’lim-tarbiya olib 
chiqqan bolalar hayotda o‘z o‘rnini topib, sanoat hamda qishloq 
xo‘jalik ishlab chiqarishining turli sohalarida, maishiy xizmat soha-
sida faol mehnat qilib yashamoqdalar. Tarbiyachi va o‘qituvchi-
larning muhim vazifasi oligofren bolalarni boshqa alohida yordamga 
muhtoj bolalardan ajratib, ularni iloji boricha ertaroq tegishli 
muassasalarda ta’lim-tarbiya olishlarini ta’minlab berishadi.