O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universitetining jizzax filiali

Asosiy qism.

1.O’zbekiston zamini va xalqi oldindan mukammal tarixga, sohalar bo’yicha o’z mustaqil tizimiga ega bo’lgan. Shuning uchun biz qisqacha pul tizimimizning tarixi to’g’risida to’xtalmoqchimiz. Ba’zi manbalarda keltirilishiga qaraganda O’rta Osiyoda birinchi pullar Iskandar Zulqarnay davrida miloddan avval 250 - 261 yillarda chiqarila boshlangan. Yoozirgi Markaziy Osiyoning ko’pgina maydoni oldingi Buxoro davlatiga mansub bo’lgan va shu kungi MDYo davlatlari ichida O’zbekiston Respublikasi zaminida ya’ni, Buxoro davlatida birinchi metall pullar zarb qilgan. Metall pullar zarb qilingunga qadar Buxoro davlatida savdo-sotiqda pul birligi sifatida bug’doy va qog’oz material ishlatilgan. Birinchi metall pullar Buxoro davlatida 700-yillarda zarb qilingan. Bu pullar kumush tangalar bo’lib, Buxoro davlati shohi Kana-Buxoro-Xudot tomonidan chiqarilgan. Tanga yuqori sifatga ega bo’lgan toza kumushdan zarb qilingan. Tanga o’rtasida shohning tasviri va uning atrofiga qur’on oyatlaridan yozilgan. Bu kumush pullar «dirham» deb atalgan. Buxar-Xuddat 40 yil davlatni boshqargandan keyin, taxtga xalifa Abu-Bakr-Siddiq o’tirgan. Abu Bakr, keyinchalik shoh Xorun-ar-Rashid davrida Buxoro davlatida pul tizimi barqaror bo’lib, savdo ko’proq dirhamlarda olib borilgan. Bu orada Xorazm davlati ham o’zining kumush tangalarini muomalaga kiritgan. Lekin aholi ko’proq dirhamlar bilan savdo olib borishni afzal ko’rgan. Dirhamlarga bo’lgan talabning oshishi, Buxoro davlatining

ko’pgina boshqa mamlakatlar bilan savdo olib borishi hamda dirhamlarning juda yuqori proba va sifatga ega bo’lishi asta sekinlik bilan ularning muomaladan yo’qolishiga olib kelgan. 801 yilning kuzida taxtga Gidrif kelgan va u pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida muomalaga 6 turdagi oltin, kumush, teri, temir va mis, har xil metall qorishmasidan zarb qilingan pul birliklarini chiqargan. Bu pullar xalq orasida «gidrifi»lar degan nom olgan. Kumush gidrifilar dirhamlarga qaraganda sifati past va kumushga temir qorishmasi natijasida qoramtir rangda bo’lgan. Bu pullar aholi orasida muomalada yaxshi qabul qilinmagan, shuning uchun davlat oldingi pulga nisbatan yangi kumush gidrafining majburiy kursini belgilab qo’ygan, ya’ni 6 gidrifi 1 dirhamga tenglashtirilgan va asta-sekinlik bilan soliq va to’lovlarni faqat gidrifida olishning joriy qilish orqali 1 gidrifini 1 dirhamga tenglashtirishga erishilgan.
Davlat tomonidan har xil soliq va to’lovlarni faqat gidrifida to’lashni joriy qilish natijasida 822 yillarga kelib 100 kumush dirham 70 gidrifiga, 1 gidrifi tillo 7,5 gidrifi kumushga tenglashtirilgan. Gidrifilar Buxoroda Maxak Qasrida zarb qilingan. Shuni ta’kidlamoqchimizki, birinchi rus davlatida muomalada paydo bo’lgan metall pullar dirhamlar hisoblanadi. Rus davlatida dirhamlar bir necha bo’laklarga bo’linib muomalada ishlatilgan. Topilmalar shuni ko’rsatganki, rus davlatida IX-X asrda savdoda qo’llanilgan dirhamlar 40 bo’lakka bo’linib, har bir kumush bo’lakchasi pul birligi sifatida ishlatilagan. Keyinchalik rus davlatiga, Evropa davlatlari metall pullari kirib kelgan va faqat X asrning oxiridagina Kiev knyazi Vladimir tomonidan birinchi rus tangalari «grivni» zarb qilingan. X asrning o’rtalari (943-954 yillar)da Ismoil Somoniy davrida Buxoro davlati maydoni kengayib hozirgi O’rta Osiyo davlatlarini qariyb barcha maydonini o’z ichiga olgan va u 3 va undan ortiq Evropa mamlakati maydoniga teng kelgan.
Somoniylar davrida pul tizimi juda yuqori darajada rivojlangan. Muomalaga yana sifatli kumush tangalar - dirhamlar, oltin pullar kiritilgan. Bu pullar muomalada donalab va og’irligi o’lchab, qabul qilingan. Buxoro davlati Evropa davlatlari bilan keng savdo-sotiq olib borishi natijasida yuqori sifatli kumush tangalar Evropa va rus davlatiga oqib o’tgan va biz yuqorida ta’qidlaganimizdek, rus davlati bu dirhamlarni bo’laklarga bo’lib, pul birligi sifatida muomalada ishlatgan. XI asrda Somoniylar
davlatidan turklarning o’rin olishi pul muomalasini ham o’zgartirsada, oltin va kumush tangalar pul tizimining asosiy elementi sifatida saqlanib qoldi. XII-XIII asrlarda Qoraxoniylar, Xorazmshoh davrida, keyinchalik Temuriylar davrida muomalada asosan oltin, kumush, mis tangalar ko’plab zarb qilingan. Shayboniyxon davrida 1507 yilda pul islohoti o’tkazilib, cheklagan miqdorda muomalaga oltin, kumush, mis, mis va kumush qorishmasidan tanga pullar chiqarilgan.
Oltin tangalar «tillo», kumush tanga «tanga», mis tanga «dinor» deb nomlangan va eng mayda tanga dinorning 1/6 qismiga teng bo’lib «pul» deb nomlangan. Temuriylar davrida «amiri» dirhamlari muomalaga chiqarilgan. Ularning vazni 5,7-6,0 gr. atrofida bo’lgan va keyinchalik dirhamlarda kumush miqdorini kamaytirilgani uchun tangalar vazni ham kamayib borgan. O’zbekiston pul tizimining yana bir muhim sanasi bu 1708-1709 yillarda Buxoroda o’tkazilgan pul islohotidir. Bu islohat shoh Ubaydulloxon tomonidan o’tkazilgan bo’lib, muomalaga past sifatli tangalar chiqarilgan. Bu tangalarda kumush miqdori oldingi tangalarga nisbatan kam bo’lgan va ular davlatning urush bilan bog’liq harbiy xarajatlarini qoplash uchun zarb qilingan. Oldingi 1 kumush tanganing og’irligi 1 misqolga teng bo’lgan. Pul islohotiga asosan 1 kumush tanga 4ga bo’linib, endi to’rt kumush tanga zarb qilingan va ularning har birining vazni 1 misqolga teng bo’lgan. Natijada kumush tanganing sifati tushgan. Muomaladagi pullar «yaxshi» va «yomon» pullarga bo’lingan. 1 misqol 24 nuxudga tenglashtirilgan, ya’ni 24 nuxud = 1 misqol, 1 misqol = 4,8 gr. kumushga teng bo’lgan. Ubaydullaxon o’tkazgan pul islohotining xususiyati shundaki, u tangadagi kumush miqdorini eng minimal darajagacha kamaytirgan, bunday hol ungacha va undan keyin amaliyotda qo’llanilagan emas. Bu to’g’rida qo’yidagi jadval ma’lumotlariga murojat qilishimiz mumkin. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tanganing kumush miqdori 90 foizdan Ubaydulla Bahodirxon davrida 22,5 foizgacha tushgan, ya’ni tangalarning sifati tushib borgan.

2. Ma’lumki, har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’ladi. O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo’lishi taqozo qildi. Mustaqil pul tizimini tashkil topishining 1 bosqichi 1993

yildan boshlab «so’m-kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O’zbekiston pul tizimini qurishning ikkinchi bosqichi - 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta «so’m»ning muomalaga chiqarishi bo’lib, u O’zbekiston tarixidan juda katta ahamiyatiga ega. Yoar bir davlatning pul tizimi ma’lum elementlaridan tashkil topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi. O’zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari bo’lib, qo’yidagilar hisoblanadi: - pul birligining nomi; - pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar; - ularni muomalaga chiqarish qoidalari; - pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari; - naqd pulsiz to’lov oboroti va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; - milliy valyutani chetga olib chiqishi va chetdan olib kelish qoidalari; - xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari; - milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o’rnatilgan valyuta kursi. Alohida olingan davlatning pul tizimi o’z xususiyatlariga ega bo’lib, uning elementlari u yoki bu tomoniga o’zgarishi mumkin.
Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko’zgusi hisoblanadi desak xato bo’lmasa kerak. Shuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimini ob’ektiv talablar, ya’ni pul tizimining yagona bo’lishi, pul birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab o’zgarib turishi kerakligini qo’yadi. Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markazlashgan pul tizimining ham tugashiga olib keldi. Natijada ba’zi respublikalar rublni o’z milliy valyutasi sifatida ishlatib turgan holda o’z pul siyosatini olib bordi. Estoniya, Latviya, Litva, Ukraina birinchi bo’lib rubl zonasidan chiqib o’z milliy valyutasini qabul qilishdi. Keyinchalik Ozarboyjon, Qirg’iziston va Moldaviya respublikalari bu yo’nalishni davom qildirdilar. Rubl tizimida vujudga kelgan tartibsizliklar, milliy valyutalar va kuponlarning muomalaga chiqarilishi, yagona pul-rubl zonasining tugatilishiga, uning har xil kursga ega bo’lishiga olib keladi. 1992 yil oxiriga kelib Rossiyada tovarlar bahosining oylik o’sishi 25-30 foizgacha ko’tarildi. Moskva valyuta birjasida rublning nominal qiymati bir dollarga 125 rubldan, dekabr 1992 yilda 485 rublgacha, mart 1993 yil 1 dollar 660 rublgacha tenglashdi. Pul qadrini tushishi, naqd pul etishmovchiligiga, oxirgi esa ish xaqi, nafaqalarni to’lashda qiyinchiliklar bo’lishiga olib keldi. SSSR mavjudligining

oxirgi banklar to’g’risidagi qonunga asosan davlat banki o’rniga Markaziy bank, mustaqil davlatlarda Markaziy (yoki milliy) banklar tashkil qilindi. Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni bajarish huquqini o’z qo’liga oldi. Undan tashqari davlat pul belgilarini bosib chiqaruvchi muassasa Rossiyada joylashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy banklarning pul muomalasini olib borish bo’yicha harakatlari cheklangan edi. Natijada pul taqchilligi yuzaga keladi va u alohida olingan respublikalarda har xil darajada namoyon bo’ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muomalaga chiqargan pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrida 64 foizini tashkil qilgan bo’lsa, 1992 yil iyuniga kelib emissiyasining 77 foizi Rossiyani naqd pul bilan ta’minlashga yo’naltirilgan. Qolgan barcha respublikalarni naqd-pul bilan ta’minlashgan uchun muomalaga chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha sarflangan, ya’ni boshqa respublikalar ehtiyojini pul bilan ta’minlash salmog’i tushib ketgan.

3. Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va sotsial o’sishni rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida boshqa to’skinliklar bo’lishiga esa olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda pulning sotib olish qiymatining o’zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to’g’ri keluvchi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pulning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko’rsatkich» tovarlar va hizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va hizmatlar bahosi barqaror bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo’ladi. Agar pul o’zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo’lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyatining tushganini ko’rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatining oshganligidan dalolat beradi. Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional - narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pulning qadri tushadi. Qadrsizlangan pul birligi o’z funktsiyalarini to’liq bajara olmaydi. Pulning barqarorligi uning barcha funktsiyalarini to’laqonli bajarishi, hisob-kitoblarni olib borish, nazorat, moddiy rag’batlantirish, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun zarurdir. Pul tovar
bo’lganligi uchun ham unga talab va taklif ta’sir qiladi.
Pul taklifi muomalaga chiqarilgan turli shakldagi pullarning yig’indisi bo’lib, u talabdan ortiq yoki kam bo’lishi mumkin. Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning aylanish tezligiga qarab ham o’zgarib turishi mumkin. Pulga bo’lgan talab mamlakat pul oboroti asosida aniqlanadi. Pul talabi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat tashkilotlari olib boradigan naqd pullik va naqd pulsiz oborot uchun zarur pul miqdori asosida aniqlanadi. Pulga bo’lgan ehtiyoj xo’jalik sub’ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi bo’ladigan pullik jarayonlarining qo’lamiga va tezligiga bog’liq. Pulni qo’llash yo’li bilan bajariladigan jarayonlarning ko’lami qancha keng bo’lsa, pulga bo’ladigan talab, shuncha ko’p bo’ladi.
Agar pul bilan bog’liq operatsiyalar tez bajarilsa pulga bo’lgan talab shuncha kam bo’ladi va demak muomalaga kam pul chiqarish kerak bo’ladi. Pulga bo’lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini bildiradi. Pulga bo’lgan taklif, unga bo’lgan talabdan oshmasa pul barqaror deb xulosa qilish mumkin, aksincha pulning qadri tushib ketadi va puldan qochish jarayoni boshlanadi. Amaliyotda pulni jamg’argandan ko’ra uni tovarlarga aylantirib qo’yish yoki boshqa bir qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo’lib qoladi. Pulning barqarorligini ta’minlashning asosiy yo’nalishlaridan yana biri byudjet taxchilligining bo’lmasligidir. Davlat byudjeti xarajatlarining daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar bilan ta’minlangan pullar chiqarish hisobidan qoplanadi. Bu tadbir muomalada ta’minlangan pulning ko’payishiga, oqibatda pul qadrining tushib ketishiga olib keladi. Shuning uchun har bir mamlakat pul taqchilligi bo’lmasligiga yoki uning salmog’i sezilarsiz bo’lishiga erishishi kerak. Pulning barqarorligini ta’minlashning yana bir yo’nalishi bu oltin, zaxira va valyuta rezervlarining mavjudligi va ularning ko’payishidir. Oltin valyuta zaxiralarining salmog’i qancha ko’p bo’lsa, pul shuncha barqaror bo’lishi mumkin.
Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti - inflyatsiyaga qarshi puxta o’ylangan siyosat yurgizishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so’m muayyan miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta’minlangan bo’lishi zarur. Ichki bozorimizni tovarlar bilan to’ldirish, aholiga xizmat ko’rsatishning sifati va turlarini oshirish ham milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning asosi hisoblanadi.

III. Xulosa.

O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas.
  Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada tezlashayotganligidan
dalolat beradi.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi.
Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati.
Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:
Pul birligi - so’m
Pul birligining turlari - qoђoz va metal pullar
Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar.
Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.

IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

1. "Banklar va bank faoliyati haqida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni . T. “O’zbekiston” – 1996.

2. Abdullaeva Sh.Z. “Pul‚ kredit va banklar” T. “Moliya” – 2000.
3. Mullajanov F. “Bank tizimi” Toshkent. – 2001.
4. O’zbekiston Republikasining Markaziy bankining me’yoriy hujjatlar tuplami. T. 2001 y.
5. Iqtisodiy yo’nalishlar choraklik nashr. O’zbekiston. Aprel-iyun. 2001 yil
6. https:/uz.wikipedia.org
7. https://uz.denemetr.com
8. https://elib.buxdu.uz