O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zini tekshirish uchun savollar
1. Oila: turlari, vazifalari, funksiyasi. 2. Zamonaviy oiladagi asosiy muammolar va ijtimoiy xizmatning vazifalari. 3. Bevaqt ijtimoiy yolg‗izlikning oldini olish. 13- Mavzu . Nogiron shasxlar bilan ijtimoiy ishning xususiyatlari 1. Nogironlik» tushunchasini aniqlash. 2. Nogiron shaxslarni sog‗lomlashtirish. 3. Nogironlikka olib keluvchi sabablar 1. Nogironlik jismoniy, ruhiy, sezgi, ijtimoiy, madaniy, qonunchilik va boshqa to‗siqlar bilan imkoniyatlarning cheklanganligi bo‗lib, nogiron insonga 244 jamiyatning boshqa a'zolari kabi jamiyatga integratsiyalash hamda oila va jamiyat hayotiga qatnishish imkonini bermaydi. Jamiyat nogiron shaxslarning muhim ehtiyojlariga o‗z standartlarini moslashtirishi shart bo‗lib, bu ularning mustaqil hayot kechirishini ta'minlash uchun zarurdir. Nogironlik jismoniy, ruhiy, sezgi, ijtimoiy, madaniy, qonunchilik va boshqa to‗siqlar bilan imkoniyatlarning cheklanganligi bo‗lib, nogiron insonga jamiyatning boshqa a'zolari kabi jamiyatga integratsiyalash hamda oila va jamiyat hayotiga qatnishish imkonini bermaydi. Jamiyat nogiron shaxslarning muhim ehtiyojlariga o‗z standartlarini moslashtirishi shart bo‗lib, bu ularning mustaqil hayot kechirishini ta'minlash uchun zarurdir 85 . Nogiron atamasi lotincha asosga ega ( valid- haqiqiy, to‗liq baholangan, qodir) va so‗zma-so‗z tarjima qilinganda layoqatsiz, to‗la bo‗lmagan degan ma'noni bildiradi. Nogironlar to‗g‗risidagi deklaratsiyaga binoan nogiron- kamchiligi natijasida shaxsiy yoki ijtimoiy hayotidagi ehtiyojlarni to‗liq yoki qisman mustaqil ta'minlay olmaydigan shaxs deb keltirilgan. 86 . O‗zbekiston Respublikasi Nogironlar to‗g‗risidagi qonunga ko‗ra nogironlar jismoniy yoki aqliy kamchiligi sababli hayotiy faoliyatlari cheklangan, ijtimoiy yordam va himoyaga muhtoj bo‗lgan shaxsdir» 87 . Mazkur qonun O‗zbekiston Respublikasida ularning boshqa fuqarolar bilan tengligini ta'minlash maqsadidagi, huquq va erkinliklarni amalga oshirish bo‗yicha, ularning hayot faoliyatlaridagi cheklovlarni bartaraf etish, to‗laqonli hayot kechirish, jamiyatning iqtisodiy va siyosiy hayotida faol qatnashish, shuningdek o‗z fuqarolik majburiyatlarini bajarishni ta'minlash sohasidagi davlat siyosatini belgilaydi. 85 Замский, X. С. Ақлий қолоқ болалар. Қадимги даврдан 20-аср ўртасигача ўқитиш ва тарбиялаш тарихи История /Х. С. Замский. -М: НПО «Образование», 1995 86 Ногиронларнинг ҳуқуқлари тўғрисида декларация. БМТ, от 9 дек. 1975. [Электронный ресурс]. - Электрон, журн,-РООИ Родник жизни.- Режим доступа к журн. www.rodnikzhizni.ru 87 Закон Республики Узбекистан о социальной защищенности инвалидов в Республике Узбекистан. (ведомости верховного совета республики узбекистан, 1992 г., № 2, ст. 78; ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан, 1998 г., № 5-6, ст. 102; 2001 г., № 5, ст. 89; собрание законодательства Республики Узбекистан, 2004 г., № 37, ст. 408, № 51, ст. 514; 2005 г., № 21, ст. 148) 245 Shaxsning hayot faoliyatining cheklanishi o‗ziga xizmat ko‗rsatish, harakatlanish, o‗zini nazorat qilish, muomalada bo‗lish, shuningdek mehnat faoliyati bilan shug‗ullanishni amalga oshirishda qobiliyat va imkoniyatini to‗liq yoki qisman yo‗qotishda aks etadi. Shaxsning hayot faoliyatining cheklanishi o‗ziga xizmat ko‗rsatish, harakatlanish, o‗zini nazorat qilish, muomalada bo‗lish, shuningdek mehnat faoliyati bilan shug‗ullanishni amalga oshirishda qobiliyat va imkoniyatini to‗liq yoki qisman yo‗qotishda aks etadi. Bugungi kunda nogironlikka ikkita asosiy yondashuv mavjud: nogironlikning tibbiy modeli (an'anaviy) va nogironlikning ijtimoiy modeli. Nogironlikning tibbiy modelida nogironlik tibbiy hodisa sifatida qaraladi. («bemor inson», «og‗ir jismoniy shikastlanishga ega inson», «etarlicha intellektual rivojlanmagan inson».). Bu modeldan kelib chiqib nogironlik xastalik, dard, patologiya sifatida qaraladi. Tibbiy model paternalistik xususiyatga ega nogironlar bilan ishlashning uslubini aniqlaydi va davolash, mehnat muolajalar, shaxsga yordam ko‗rsatuvchi ijtimoiy ish yaratishni taklif qiladi. (masalan, internat turidagi muassasalarda ta'lim olish yoki nogironlar uzoq vaqt bo‗ladigan tibbiy muassasalar). Ta'lim olish, iqtisodiy hayotda ishtirok etish, dam olish nogironlikka ega shaxslar uchun yopiq bo‗ladi. Ixtisoslashgan o‗quv muassasalari, ixtisoslashgan korxona va sanatoriyalar nogironlarni jamiyatdan ajratadi va ularni kamchilik qilib qo‗yadi. 88 . O‗zbekiston Respublikasi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o‗zgarishlar nogironlarning jamiyatga qo‗shilishini ta'minlaydi va ularning mustaqil hayot kechirishi uchun zamin yaratadi. Yangi dunyoqarashning diqqat-markazida nogironlikning ijtimoiy modeli turib, nogironlik muammolari ularning muhim ehtiyojlariga jamiyat munosabatining natijasi sifatida qaraladi. Ijtimoiy modelga ko‗ra nogironlik ijtimoiy masala sanaladi. Bunda imkoniyatlarning cheklanganligi insonning aybi 88 Садхана Атван. Идеи независимой жизни инвалидов и социально-педагогическая поддержка ребенка с ограниченными возможностями // Новое в педагогических исследованиях, выпуск 1 / - Санкт-Петербург, 2004. 246 sanalmaydi. Shuningdek nogironlikning ijtimoiy modelida ularning sog‗ligi darajasiga katta e'tibor beriladi. 89 . Ijtimoiy model muallifligi (ba'zan interaktiv model yoki o‗zaro munosabatlar modeli) aynan imkoniyati cheklangan shaxslarga tegishlidir. Nogironlikning ijtimoiy modeli britaniyalik nogiron Pol Xant tomonidan yozilgan esse asosidanomlandi. Bu esse ―kritik sharoitlar‖ deb nomlanib, 1966-yilda nashr etildi. Xant, o‗z asarida nuqsonga ega insonlar to‗g‗risida xulosalar kelirib, bu odatiy g‗arb qadriyatlariga tegishli bo‗lib, ular o‗zini baxtsiz, foydasiz, qo‗lganlrga o‗xshamagan, ruhiy siqilgan va kasal his qilishlari bilan tushuntiradi.» 90 . Xantning mazkur tahlili ajratish va siqilishda aks etadigan nogironlar to‗g‗risidagi oldindan bilmay turib bildirilgan xulosaga olib keldi.».U nogironlar va eqtisodiy hamda madaniy munosabatlarni belgilab berdi, bu g‗arb jamiyatida nuqsonga ega va nogiron shuxslarni tushunishning muhim qismi bo‗ldi. Ijtimoiy model nogironlikka insonning xususiyati deb emas, balki, ijtimoiy muammo sifatida qaraydi. Ijtimoiy modelga muvofiq nogironlik siyosiy aralashuvni talab qilib, bundan muammo atrof muhitning moslashmaganligi uchun paydo bo‗ladi. Ijtimoiy modelga o‗tish jahon hamjamiyatining insonparvarlashuviga asoslanadi. Ijtimoiy modelning muhimligi nogironlarni odatiy bo‗lmagan insonlar sifatida ko‗rmaydi, qobiliyatsizlikni mos bo‗lmagan muhit, takomillashmagan qonunlarda deb biladi. Mazkur modelning mazmuni nogironlik muammolarini hal qilishga quyidagi yondashuvlarni belgilaydi: nogironlarning jamiyat hayotining barcha jabhalarida qatnashishining teng huquqlari qonunchilik bilan mustahkamlangan bo‗lishi kerak, inson faoliyatining barcha sohalaridagi qonun va qoidalar stanrtlar orqali amalga oshadi, ijtimoiy tuzilmani yaratuvchi teng imkoniyatlar ta'minlangan bo‗lishi kerak. Nihoyat imkoniyati cheklangan bolalarning jamiyatga integratsiyasi bolalarning bu toifasiga ijobiy munosabatni shakllantirishda namoyon bo‗ladi. 89 Ярская-Смирнова Е.Р. Социокультурный анализ нетипичности. - Саратов: СГТУ, 1997. 90 Холл Дж., Тинклин Т. Студенты-инвалиды и высшее образование / Пер.с англ.// Журнал исследований социальной политики. Т.2. № 1. 2004. С.115-126. 247 Ijtimoiy model mualliflari nogiron insonlarning o‗zlari bo‗lib yoki ular bilan suhbatlashib nogironlik muammosini faqatgina patologiya va jismoniy kamchiliklar nuqtai nazaridan emas, balki ularning atrof va jamiyat bilan o‗zaro munosabatlarida ko‗radilar. Shu nuqtai nazardan cheklangan imkoniyatlar kasallik bilan bog‗liq bo‗lmasdan, nogironlarni ajratish va to‗liq huquqli a'zo sifatida qabul qilishga ruhiy tayyor emaslik bilan, shuningdek atrofda mavjud to‗siqlar bilan bog‗liqdir. Nogironlik konsepsiyasi atrofdagi omillarni hisobga olganda quyidagicha bo‗ladi: • Nogironlik+to‗siq=cheklangan inson faoliyati • Nogironlik +rag‗bat=teng imkoniyatlar. Inson organizmi tuzilishi va atrof muhit vazifalari o‗rtasidagi aloqani hisobga oluvchi nogironlik konsepsiyasi nogironlarni moslashishidan jamiyat hayotiga o‗zini o‗zgartirish me'yoriga e'tibor qaratdi Shunday qilib, imkoniyati cheklangan insonlarni sog‗lomlashtirish va ijtimoiy himoyalashning asosiy yo‗nalishi nuqson va kamchiliklarni aniqlash va tuzatishda emas, balki, atrofdagi to‗siqlarni bartaraf etish va rag‗batlantirish mehanizmini ishlab chiqishda, shuningdek jamiyat hayotida qarorlar qabul qilishda nogironlarning ehtiyojlarini maksimal hisobga olishda deb biladi. 2. Nogironlarni sog‗lomlashtirish hayot faoliyatidagi cheklovlarni bartaraf qilish uchun nogironlarga sharoit yaratish tizimining muhim elementi bo‗lib, ularning jamiyat hayotiga qatnashishida teng imkoniyatlar yaratishga yo‗naltirilgan. Nogironlarni sog‗lomlashtirish –nogironlarni maishiy, jamiyat va kasbiy faoliyatga qobiliyatlarini to‗liq yoki qisman tiklash qobiliyati tizimi va jarayonidir. Nogironlarni sog‗lomlashtirish hayot faoliyatidagi to‗siqlarni bartaraf etish yoki yanada to‗liq qoplashga yo‗naltirilgan bo‗lib, nogironlarning ijtimoiy moslashuvi, ularning moddiy mustaqillikka erishishi va jamiyatga integratsiyalashuvi maqsadlarida amalga oshiriladi. 248 Xorijdagi rivojlangan mamlakatlarda nogiron insonlar bilan ishlashning ma'lum standartlari, shakllari va uslublari ishlab chiqilgan. Tabiiyki har bir mamlakatda bu toifadagi aholiga yordam ko‗rsatishning o‗ziga xos xususiyatlari mavjud bo‗lib, milliy o‗ziga xoslik, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, ruhiy-pedagogik an'analar, ma'lum ilmiy yondashuvlar bilan asoslangan bo‗ladi. Bugungi kunda bolalar ehtiyojlariga individual yondashuvlar. Kompleks yordam ko‗rsatish bo‗yicha an'analarni hisobga olgan holda turli innovatsion dasturlar yaratilmoqda, ishlab chiqilmoqda. Bunday dasturlardan biri BMT tomonidan taklif qilingan bevosita muhit asosidagi sog‗lomlashtirishdir. (BMAS) . U imkoniyatlarni tenglashtirish va barcha nogironlarning ijtimoiy integratsiyasi maqsadida o‗tkaziladigan jamiyatning rivojlanish strategiyasi qanday bo‗lishini belgilaydi. Uning maqsadi: bu sohadagi ishlar holatini o‗zgartirish, hukumat va jamiyatlarni jalb qilgan holda o‗qitishni amalga oshirish; barcha muhtoj nogironlarga mos yordam ko‗rsatish tizimini ishlab chiqish‖ 91 . BMAS mohiyati oila va muhitni, bir qator asosiy sog‗lomlashtirish ko‗nikmalarini o‗zlashtirishni, nogironning o‗zini mustaqil sog‗lomlashtirishni amalga oshirishni o‗z ichiga oladi. Shubhasiz ularga yordam va ko‗mak sog‗liqni saqlash, ta'lim. bandlik va ijtimoiy himoya tashkilotlari tomonidan ko‗rsatiladi. Nogironlarni sog‗lomlashtirish hayot faoliyatidagi cheklovlarni bartaraf qilish uchun nogironlarga sharoit yaratish tizimining muhim elementi bo‗lib, ularning jamiyat hayotiga qatnashishida teng imkoniyatlar yaratishga yo‗naltirilgan. Nogironlarni sog‗lomlashtirish –nogironlarni maishiy, jamiyat va kasbiy faoliyatga qobiliyatlarini to‗liq yoki qisman tiklash qobiliyati tizimi va jarayonidir. Nogironlarni sog‗lomlashtirish hayot faoliyatidagi to‗siqlarni bartaraf etish yoki yanada to‗liq qoplashga yo‗naltirilgan bo‗lib, nogironlarning ijtimoiy moslashuvi, ularning moddiy mustaqillikka erishishi va jamiyatga integratsiyalashuvi maqsadlarida amalga oshiriladi. 91 Медицинская, социальная, профессиональная реабилитация больных и инвалидов: Материалы международной научно-практической конференции 29 – 31 октября 1996 г. Под редакцией Э.И. Збровского – М., 1998. – C.113. 249 1989-yilda BMT tomonidan qabul qilingan bola huquqlari to‗g‗risidagi konvensiyada rivojlanishida muammosi bor bolalarning huquqiy himoyasi, ularning qadri, o‗z kuchiga ishonchini saqlashga va jamiyat hayotiga faol qatnashishini imkonini beruvchi bolalarning huquqlari mustahkamlangan. (st. 23); sog‗lom bo‗lmagan bolalarning alohida e'tibor va yordam huquqi ota-onalar yoki boshqa shaxslarning moliyaviy resurslarini hisobga olgan holda bepul taqdim etilishi kerak. Bu yordam va g‗amxo‗rlik ta'lim, kasbga tayyorlash, tibbiy xizmat, sog‗liqni tiklash, mehnat faoliyatiga tayyorlash, dam olish imkonityalaridan foydalanish bo‗yicha xizmatlardan samarali foydalanishni ta'minlashi kerak. Bolani ijtimoiy hayotga to‗la jalb qilib, uning shaxs sifatida shu jumladan madaniy va ruhiy rivojlanishini ta'minlashi kerak. Qayd etish kerakki, nogiron bolalar bunday yordamga juda muhtoj bo‗lib. U jamiyatdagi to‗laqonli hayotga rag‗batlantirish va faollashtirish uchun zarurdir. Ma'lumki nogironlarning to‗laqonli, faol hayoti ularni umumiy-foydali faoliyatga jalb qilish, atrof, jamoat tashkilotlari bilan nogironlarning aloqasini rivojlantirish va saqlash bilan bog‗liqdir. Mohiyatiga ko‗ra nogironlarning ijtimoiy integratsiyasi ularni sog‗lomlashtirishning yakuniy maqsadidir. Nogiron bolalarni sog‗lomlashtirishning individual dasturi ba'zan 18 yoshgacha bo‗lga davrn qamrab oladi va sog‗lomlashtirishning yosh darajasiga bog‗liq holda qolgan kompleks yondashuvlarda turlicha yo‗nalishlar paydo bo‗ladi. Bolalardagi nogironlik sezilarli hayot faoliyatidagi cheklovlarni anglatib, u ijtimoiy moslasha olmaslikka xos bo‗lib, rivojlanishdagi muammolar, o‗ziga xizmat ko‗rsatish, muomala, ta'lim, kelajakda kasbiy malakaga ega bo‗lishdagi qiyinchiliklar bilan asoslanadi. Nogiron bolalarda ijtimoiy tajribani o‗zlashtirish mavjud jamiyat munosabatlari tizimida jamiyatdan ma'lum qo‗shimcha tadbir, vosita va kuchlarni talab qiladi: bu maxsus dasturlar. sog‗lomlashtirish markazlari. maxsus o‗quv muassasalari bo‗lishi mumkin. Ammo bu tadbirlarni ishlab chiqish imkoniyati cheklangan bolalarning ijtimoiy sog‗lomlashtirish jarayoni qonuniyatlari, vazifalari, mohiyati bilan asoslanadi. . 250 Sog‗lomlashtirish jarayonida davlat hokimiyati organlari, mahalliy boshqaruv organlari, shuningdek tashkiliy-huquqiy shakli va mulkchilik tuzilishidan qat'iy nazar tibbiy, kasbiy va ijtimoiy sog‗lomlashtirish tadbirlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar qatnashadi. Konvensiya nogiron bolalarni sog‗lomlashtirish sohasida ishtirokchi davlatlarning xalqaro majburiyatlarini belgilaydi. U maksimal mustaqillikka erishi va uni saqlash, jismoniy, aqliy, ijtimoiy va kasbiy qobiliyatlarini amalga oshirish, jamiyat hayotining barcha sohalarida to‗liq ishtirok etish va jalb qilish uchun nogironlarga taqdim etiladigan tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Nogiron insonlarni sog‗lomlashtirishning asosiy yo‗nalishlari quyidagilarni o‗z ichiga oladi: • Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|