O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti tabiiy fanlar fakultet

 

            

 

 

SINF. NEM ATODLAR-Nematoda. 

Keng tarqalgan:  suvli muhit, tuproqlar ichida, odam, hayvon va 

o’ simliklar  organizmining  turli  to’ qimalarida (qushlarning  asosiy parazitlari-demak 

havo muhitga  ham moslashgan) yashashga muvoffiqlashgan.  Bunchalik  ko’ p 

tarqalishiga  asosiy sabab, ularning  gavdasini qoplab turuvchi qutikula kvatining 

murakkab tuzilganligidadir.  Shuningdek gavdasining  shakli va harakatlanishi  ham 

bunga muvoffiqlashgan.  Nematodlar turli  xil muhit sharoitlarida  yashashidan qat’ iy 

nazar, ularning  tuzilishida  umumiy  birlik  bor. 

Nematodlarning  tuzilishi.  Gavdasi uzun ipsimon uralgan,  shakli aylanmayumaloq- 

naysimon bo’ lib, ikki  uchi ingichkalashgan.  Oldingi uchida o’ giz, orqa 

uchida anal’  teshigi  va jinsiy  organlari  joylashgan. Teri muskul xaltasining  tuzilishi: 

kutikula  qavati, ginoderma, muskul ho’ jayralari  va (4ta vakil)  elka va qorin nerv tomirlari, 

yon tomonidan ayruv naylari.  Kutikula  bir nechta qavatdan (5-10 qavat electron 

mikroskop) iborat bo’ lib, mexanik  ta’ sirlari  va zahrli  moddalardan himoya qiladi. Tana 

---

 

6 

bo’ shlig’ ida ovqat hazm qilish va jinsiy  organlari  sistemasi joylashgan. Tana 

bo’ shlig’ idagi suyuqlik modda almashinishida  aktiv ishtirok etadi:  ichakdagi hazm bo’ lgan 

ovqat bushliqqa o’ tadi va undan muskullar  va boshqa organlarga o’ tadi. Keraksiz suyuq 

moddalar esa ayiruv organlariga  o’ tadi. Shunday qilib tana bo’ shlig’ I yoki qon aylanishi 

sistemasi vazifasini  bajaradi. Tana bo’ shlig’ I doimo suyaklik  bilan to’ lib turadi. Shuning 

uchun doimo tarang holda bo’ ladi. Ovqat hazm qilish organlari  sistemasi. Oldingi  o’ rta va 

orqa ichakdan tashkil topgan. Ovqat hazm qilish organlari  sistemasi-og’ iz (uni qoplab 

turuvchi lablar (eng kuni 3.6 ta )) bo’ shlig’ i. Tamoq yoki qizil o’ ngach o’ rta ichak 

(Enddoermik kelib chiqishidagi).  Orqa ichak (ektodermik) va anali  teshigidan iborat. 

Parazit neatotlarning  og’ iz bo’ shlig’ ida xiinli  tishchalari  bo’ ladi (bir yoki bir nechta). Ular 

yordamida to’ qimalarga yopishib turadi. (Zoonimatotlarda). O’ simliklarda  parazitlik 

qiluvchi  nematotlarda (fitonematotlarda)  og’ iz bo’ shlig’ ida sanchib-suruvchi organ-stidet 

joylashgan. Stided maxsus muskullar  orqali og’ iz bo’ shlig’ iga kirib chiqib turadi. Bu 

nematotlar  stidedlari bilan o’ simliklar  to’ qimalarini  teshib undagi shiralarni  suradi. 

Bir gruppa nematotlarning  (fitonematotlar).  Qizil  o’ ngachning ichkka 

tutashgan eri piyoz kabi kengaygan. Unga bulbus deb ataladi. Bu organ sistematik 

belgi bo’ lib xizmat  qiladi. Ayiruv organlari.  O’ ziga xos tuzilgan.  Bu sistema geoderada 

o’ rnashgan bo’ lib, ikki yon tomonida uzun uchi berk kanallar  butun gavda bo’ ylab 

joylashgan  kanallar  tananing  oldingi  uchiga borib, bir-biri  bilan tutashadi va qisqa kanal 

xosil qilib 

maxsus teshikdan tashqarga ochiladi (qizilg’ ngach  to’ risida).Umuman  bu organ bitta juda 

katta xujrayradan  iborat. Nerv sistemasi va sezgi organlari.  Umuman nematodlarda 

(ayniqsaparazit  formalarda)nerv  sistemasi va sezgi organlari  soddalash gan .Nerv halqasi 

(nerv galogenlaridan  tashkil topgan bo’ lib qizil  o’ ngachning oldingi qismini  o’ rab turadi) 

Xalqadan bosh tomonga qarab 6 ta nerv tolasi ketadi, ya’ ni og’ iz, lablar va boshqa 

organlarning  faoliyatini  boshqaradi. Xalqadan gavdaning  orqa uchiga tomon ham 6 ta 

nerv tolalari  ketadi, lekin  ularning  ikkitasi  yirik  va yo’ g’ on. Bular bir birlari  bilan 

komessuralar yordamida tutashgan. Nerv sistemasi organism faoliyatini  boshqaradi. Jinsiy 

organlari  sistemasi .Nemagodlarning  juda kunichilik  turlari  ayrim jinsli.  Erkak vaurg’ ochi 

jinslar  bir birlaridan  katta-kichikligi,morfoanotomik  tuzilishlariga  ko’ ra farqlanadi ,ya’ ni 

---

 

7 

jinsiy  demorfizm yaxshi ko’ riladi.Odatda urg’ ochilari  yirik  ( nasil berish bilan bog’ liq)va 

yug’ on, erkaklari  esa kichikroq va ingichka  ko’ rinishda bo’ ladi. Jinsiy  organlarning 

tuzilishi.  Erkaklarida  bitta urug’ don urug’  yg’ li va jinsiy  qg’ shilish organi ( spikula – 

xitinsimon  )hamda (ba’ zilarida)bursa  va uning elimentlaridan  iborat .Urg’ chilaridan  ;ikkita 

tuximdon ,tuxum yo’ llari,bachadonlar  ,kin va jinsiy  teshikdan iborat .Nematodlar jinsiy 

qo’ shiladi. Uruglanish  ichki Sermagazoidlari  amyobasimon ,ymaloq va 

blavkasimon(insimon  emas)ko’ rinishda. Tuxum xujayralari  ymaloq vaovalsimon  shakilda 

bo’ lib, ular katta kichikligi  va pusthihg soniga qarab farqlanishadi.  Nematodalarning 

tuximidan  2-5 qavat pust bo’ ladi. Pust asosan ximoya organi shuningdek turli  xil 

fiziologik  vazifalarni  ham bajaradi. 

Nematodlarhihg  juda kunchiligi  tuxim  qo’ yish yo’ li bilan ko’ payadi. Shu bilan 

birga tirik  lichnka tuguvchi  nemotlar  ham bor (trixinella). 

Tuxumdan chiqqan lichinka  voyaga etgan nemagodaga o’ xshash bo’ ladi. 

Uning keyingi  rivojlanishi  o’ zgarishsiz lekin  tulash orqali boradi.