O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo’nalishi 306-guruh talabasi Sobirova Hilola Shuhrat qizining " Hozirgi zamon o’zbek tili " fanidan Mustaqil ishi

Otlarda egalik kategoriyasi
Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga (ba’zan predmetga) taalluqli ekanligini ko‘rsatuvchi umumiy ma’nolar va bu ma’nolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga egalik kategoriyasi deyiladi.
Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, ya’ni so‘zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o‘zga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs ma’nosi bilan birga uning sonini (birlik yoki ko‘plik ma’nosini) ham ifodalaydi. Egalik affikslari quyidagi jadvalda berilgan.

SHaxs	Birlik	Ko‘plik
I shaxs	-(i)m	-(i)miz
II shaxs	-(i)ng	-(i)ngiz
III shaxs	-i, -si	-i, -si

Jadvaldan ko‘rinadiki, III shaxs egalik affiksi birlik va ko‘plik son uchun umumiy. Predmetning bir shaxsga yoki ko‘p shaxsga taalluqliligi egalik affiksi olgan ot bog‘lanib kelgan so‘zning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi: uning kitobi – birlik, ularning kitobi – ko‘plikdir.

Shuningdek, egalik affikslari ot negizining unli yoki undosh tovush bilan tugashiga qarab ikki xil shaklda qo‘llanadi.

Shaxs	Birlik		Ko‘plik
	unlidan so‘ng	undoshdan so‘ng	unlidan so‘ng	undoshdan so‘ng
I shaxs	sovg‘aQ -m	daftarQ -im	sovg‘aQ -miz	daftarQ-imiz
II shaxs	sovg‘aQ -ng	daftarQ –ing	sovg‘aQ -ngiz	daftarQ-ingiz
III shaxs	sovg‘aQ -si	daftarQ -i	sovg‘aQ -si	daftarQ -i

Egalik affikslari odatda, ko‘plik affiksidan keyin qo‘shiladi: kitobQ -larQ -im kabi.
Egalik affiksi qo‘shilgan ot, odatda, qaratqich kelishigidagi (belgili va belgisiz shakldagi) boshqa ot, olmosh va otlashgan so‘z bilan bog‘lanadi: daraxtning bargi, ipak qurti, mening vazifam, yaxshining so‘zi kabi. Bu bog‘lanish egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan so‘zga qaramli ekanligini ko‘rsatadi.
Egalik affiksini olgan ot ba’zan chiqish kelishigidagi ot bilan ham bog‘lanishi mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday bog‘lanishda egalik affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik ma’nosini emas, balki aloqadorlik, mansublik ma’nosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik egalik (aloqadorlik, mansublik) ma’nosi mavjud.
Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini aniq ko‘rsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh bilan ham, ot va otlashgan so‘zlar bilan ham bog‘lana oladi: uning burchi, farzandning baxti, ko‘plarning orzusi kabi.
Ba’zan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot orasidagi munosabat o‘zgacha bo‘lishi mumkin, ya’ni II shaxs birlik sondagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning ko‘pligi uchun qo‘llanishi mumkin: senlarning maqsading kabi. YOki, aksincha, otning II shaxs ko‘plik shaklidagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning birligi uchun qo‘llanishi mumkin: sizning opangiz kabi. Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi ma’nolar, ikkinchi holda esa hurmat ma’nosi ifodalanadi.
Ot ko‘plik son shaklida kelib, ko‘plik ma’nosini ifodalaganda, egalik affiksi –lar qo‘shimchasidan keyin qo‘shiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat ma’nosi ifodalanganda, egalik affikslari –lar qo‘shimchasidan oldin qo‘shiladi: opamlar, akamlar kabi.
Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini ko‘rsatmaydi.
Ba’zi otlarga egalik affikslari qo‘shilganda, so‘z tarkibida turli fonetik o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bular quyidagilar:
1. k, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek, bek kabi ayrim bir bo‘g‘inli so‘zlarga egalik affikslari qo‘shilganda, k undoshi g undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak – tilagi, yurak – yuragi, bek – begi, kubok – kubogi, qishloq - qishlog‘i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zlarga, bir bo‘g‘inli so‘zlarga (ko‘p hollarda) egalik affikslari qo‘shilganda k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherking, erk – erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi.
2. O‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bo‘yin, ko‘ngil, singil kabi otlarga egalik affikslari qo‘shilganda, ikkinchi bo‘g‘indagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin - o‘rnim, qorin - qornim, burun – burning, o‘g‘il - o‘g‘lim, ko‘ngil – ko‘ngli, singil – singlim kabi.
3. Parvo, obro‘, mavqe, avzo, mavzu so‘zlariga I va II shaxs egalik affikslari qo‘shilganda, so‘z tarkibida bir y tovushi qo‘shim aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying, obro‘yim, obro‘ying kabi; III shaxsda esa parvo, obro‘, mavqe, avzo so‘zlari parvoyi, obro‘yi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu so‘zi esa mavzusi tarzida aytiladi va yoziladi.
Otlarda kelishik kategoriyasi.
Ot (yoki otlashgan so‘z)ning boshqa so‘zlarga bo‘lgan sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma’no va uni ifoda etuvchi shakllarni o‘z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, jo‘nalish kelishik, o‘rin-payt kelishik va chiqish kelishik kabi grammatik ma’nolar hamda bu ma’nolarni ifodalovchi –ning, -ni, -ga (-ka,-qa), -da, -dan kelishik shakllari kiradi. Har bir kelishik o‘z nomi, ifoda shakliga ega, ma’lum bir so‘roqlarga javob beradi.

Kelishiklar	Turlanishi	So‘roqlari
Bosh kelishik