O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

Elementlarning dastlabki klassifikatsiyasi. XVIII asr oxirida 25 ta element ma’lum bo’lib, XIX asrning bi-

rinchi choragida yana 19 element kashf etildi. Elementlar kashf qilinishi bilan ularning atom massalari, fizik va

kimyoviy xossalari o’rganib borildi. Bu tekshirishlar natijasida ba’zi elementlarning avvaldan ma’lum bo’lgan tabiiy 
guruhlarga (Masalan, ishqoriy metallar, ishqoriy-er metallar, galogenlar) o’xshash element guruhlari aniqlana bordi.
Elementlar va ularning birikmalari haqidagi ma’lumotlar kimyogarlar oldiga barcha elementlarni guruhlarga ajratish 
vazifasini qo’ydi.

Lavuaze klassifikatsiyasi. 1789 yilda A.Lavuaze o’sha paytda ma’lum bo’lgan analiz jarayonida hech qanday
parchalanishga uchramaydigan "oddiy moddalar"ni 4 ta sinfga ajratdi: 
1. Issiqlik, yorug’lik va xuddi kislorod, azot singari gazlar; 

2. Oltingugurt, fosfor kabi kislotali oksid hosil qiluvchi elementlar; 

3. Metallar ( Cu, Sn, Pb va hokazo); 

4. Tuz hosil qiluvchi "oddiy yer‖ moddalari. Bunday moddalarga oxak, barit, magneziya, glinozem, kremnezem 

va boshqalar kiritilishida noaniqlikka yo’l qo’ydi. Shuning uchun bu klassifikatsiya ham mukammal bo’la olgani yuk.


Berselius klassifikatsiyasi. 1812 yilda Berselius barcha elementlarni metallar va metalmaslarga ajratdi. Bu 
klassifikatsiya dag’al va noaniq edi, lekin shunga qaramasdan xaligacha o’z kuchini yo’qotmay kelmoqda.

Triadalar qonuni. 1817 yilda nemis kimyogari Iogann Valfgang Debereyner (1780-1849) stronsiyning nisbiy
atom massasi kalsiy va bariy nisbiy atom massalarining o’rtacha qiymatiga yaqinligini kuzatdi. 1829 yilda Debereyner 
kimyoviy va fizik xossalari yaqin bo’lgan elementlarda yuqoridagi xususiyat mavjudligini aytdi va ularni triadalar deb
atadi. O’sha paydo ma’lum bo’lgan elementlardan faqat yettita triada tuzish mumkin bo’ldi. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
21
Triada

Nisbiy atom massa 

1. Li - Na - K
7

23
39

2. S - Se - Te
32

79
128

3. Cl - Br - J
35,5

80
127

4. Ca - Sr - Ba 40
88

137

Elementlarni spiralsimon joylashtirish. 1863 yilda de Shankurtda elementlarni atom massasi va kimyoviy
xususiyati orasidagi bog’lanish asosida spiralsimon joylashtirishni taklif etdi. U nisbiy atom massasi eng kichik bo’lgan 
vodorod elementini spiral boshlanishi (konus uchi)ga joylashtirdi va qolgan elementlarni atom massalari ortib borish
tartibida spiralga joylashtirib chiqdi. Spiral markazidan elementlar tomonga o’tkazilgan har bir chiziq bo’ylab o’xshash 
elementlar joylashganligini kuzatish mumkin.


Davriy jadvalning spiral formasi: 

Shankurtua tomonidan tuzilgan elementlar kalassifikatsiyasining spiralsimon tuzilishi katta qiziqish uygotmadi.

Oktav qonuni. 1864 yilda ingliz analitik kimyogari Djon Nyulends (1837-1898) elementlar atom massalari ortib
borish tartibida joylashtirish orqali ular kimyoviy xossalarining har 7-elementdan keyin davriy ravishda takrorlanishini 
kuzatdi. Bu xususiyat xuddi musiqa oktavidagi notaga o’xshar edi. Nyulends bu qonuniyatni oktav qonuni deb atadi.
N

Li
Be

B
C

N
O

1

2

3

4
5

6 

7
F

Na
Mg

Al
Si

P
S

8
9

10
11

12
13

14
Cl

K
Ca

Cr
Ti

Mn
Fe

15

16
17

18
19

20
21

Meyerning atom hajmlari grafigi. 1870 yilda nemis kimyogari Loter Meyer elementlar atom hajmi bilan ularn-
ing nisbiy atom massalari orasidagi bog’lanish grafigini tuzdi. Atom hajmi quyidagicha aniqlandi: 

Nisbiy atom massa 

Atom hajmi = —————————————— 
Zichlik

Bu grafik Meyerga elementlar davriy joylanishi jadvalini tuzishga yordam berdi. 1864 yilda davriy jadvalning 

1-variantini (28 element) 1869 yilda 2-variantini (kengaytirilgan varianti- 57 element) e’lon qildi.

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
22
O’sha paytda ko’pgina elementlar nisbiy atom massalari noto’g’ri aniqlanganligi sababli yuqoridagi klassi-

fikatsiyalar elementlarni mukammal klassifikatsiyalash imkonini bermadi.