O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

1

2

3

4

5

6

7

I

H

2,1

He

-

II

Li

0,97

Be

1,47

B

2,01

C

2,50

N

3,07

O

3,50

F

4,10

Ne

-

III

Na

1,01

Mg

1,23

Al

1,47

Si

1,74

P

2,10

S

2,60

Cl

2,83

Ar

-

K

0,91

Ca

1,04

Sc

1,20

Ti

1,32

V

1,45

Cr

1,56

Mn

1,60

Fe

1,64

Co

1,7

Ni

1,75

Cu

1,75

Zn

1,66

Ga

1,82

Ge

2,02

As

2,20

Se

2,48

Br

2,74

Kr

-

Rb

0,89

Sr

0,99

Y

1,11

Zr

1,22

Nb

1,23

Mo

1,30

Tc

1,36

Ru

1,42

Rh

1,45

Pd

1,35

Ag

1,42

Cd

1,46

In

1,49

Sn

1,72

Sb

1,82

Te

2,01

J

2,21

Xe

-

Cs

0,86

Ba

0,97

La*

1,08

Hf

1,23

Ta

1,33

W

1,40

Re

1,46

Os

1,52

Zr

1,55

Pt

1,44

Au

1,42

Hg

1,44

Ti

1,44

Pr

1,55

Bi

1,67

Po

1,76

At

1,90

Rn

-

VII

Fr

0,86

Ra

0,97

Ac**

1,00

*Лантаноидлар 1,08-1,14

**Актиноидлар 1,11-1,2 

8

VI

V

IV

Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, kimyoga oid turli kitoblarda keltiriladigan nisbiy elektromanfiylik kattaliklari

bir-biridan qisman farq qiladi. Bunga sabab shuki, ular muayyan taxmin va istisnolarga asoslanib, turli usullar bilan 
hisoblab chiqarilgan.
Nazorat uchun savol va mashqlar. 

1. H

2
O molekulasida gibridlanishning qaysi turi mavjud? 
2. H
2

, O

2
, N

2
kabi molekulalar normal sharoitda necha litr keladi? Ularda bog’lanishning qanday turlari mavjud? 

3. Ionli bog’lanish kovalent bog’lanishdan nimasi bilan farq qiladi?
Mavzuga oid tayanch iboralar 

1. Kimyoviy bog’lanish 

11. Bog’lanishning to’yinuvchanlik xossalari
2. Elektromanfiylik 
12. Gibridlanish
3. Ionli bog’lanish 
13. Donor-akseptor bog’lanish
4. Kovalent bog’lanish 
14. Izomorfizm tushunchasi
5. Ionlanish potensiali 
15. Polimorfizm tushunchasi
6. Elektronga moyillik 
16. Kristall panjara turlari
7. Bog’lanish energiyasi 
17. Metall bog’lanish
8. Valetliklararo burchak 
18. Molekulalarning o’zaro ta’siri
9. Bog’lanish uzunligi 
19. Elektrostatik ta’sir
10. Bog’lanishlardagi yo’naluvchanlik 
20. Vodorod bog’lanish

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
30
Foydalanilgan adabiyotlar 

1. Rahimov X.R. Anorganik ximiya. – T.: O’qituvchi, 1984. 64-71 betlar. 

2. Parpiev N.A., Rahimov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo. Nazariy asoslari. - T.:O’zbekiston, 2000. –5-9
b.

3. Axmerov Q, Jalilov A, Sayfutdinov R. Umumiy va anorganik kimyo. - T.:O’zbekiston, 2003.

4. Глинка Н.Л. Общая химия. – Л .: Химия, 1982. – С.115. 
5. Rasulov K., Yo’ldoshev O., Qorabolaev B.Umumiy va noorganik kimyo. – T.: O’qituvchi, 1996. 44-58 betlar.
6. Фримантл М. Химия в действии. – М.: Мир, 1986. 
7. To’xtashev X., Ismoilov A.X. Anorganik ximiyadan laboratoriya ishlari. – T.: O’qituvchi, 1984. 57-bet.
8. Рэмсден Э.Н. Начало современной химии. – Л.: Химия, 1989. – 784 с. – Пер. изд.: Великобритания, 
1985.
9. Химия: Справ. изд./ В.Шретер, К.-Х.Лаутеншлегер, Х.Бибрак и др.: Пер. с нем. – М.: Химия, 1989. – 

648 с.
10. Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Ч.1: Учебник. – М.: Изд-во МГУ, 1991. – 480 с. 

11. Shamshidinov I., Mo’minova B., Abdullaev M. «Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matni. –
Namangan, 1999 y. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
31
7-ma’ruza 

KIMYOVIY JARAYONLAR ENERGETIKASI 

Reja: 

1. Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti. 

2. Termodinamikaning I - qonuni. 

3. Termodinamikaning II - qonuni. 

4. Kimyoviy birikmalarning hosil bo’lish issiqligi. Gess qonuni. 

5. Kimyo va energetika muammolari. 

Muammoli savollar: 

1. Ohak suvda eriganda chiqadigan energiyani ohak qaerdan oladi? 

2. Kinetik energiya bilan potensial energiya orasida qanday farq bor? 

3. Muzning erishi endotermik jarayonmi yoki ekzotermik? 

Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti. Kimyoviy reaksiyalar ko’pincha issiqlik yoki boshqa energiya tur-
larini yutish yoki chiqarish bilan sodir bo’ladi. Agar reaksiya o’zgarmas bosimda olib borilsa, ajralib chiqqan yoki yutil-
gan issiqlik reaksiyaning o’zgarmas bosimdagi issiqlik effekti deyiladi va Q
p
bilan belgilanadi. Reaksiya o’zgarmas

hajmda olib borilsa, uning issiqlik effekti Q

v
bilan belgilanadi va u reaksiyaning o’zgarmas hajmdagi issiqlik effekti 

deyiladi. Kimyoviy reaksiyaning issiqlik effektlarini o’rganuvchi sohasi termokimyo deyiladi Reaksiyaning issiqlik

effekti kalorimetrlar yordamida aniqlanadi. 
Issiqlik chiqishi bilan sodir bo’ladigan reaksiyalar ekzotermik reaksiyalar, issiqlik yutilishi bilan boradigan 

reaksiyalar endotermik reaksiyalar deyiladi.

Issiqlik miqdorining o’lchov birliklari joul (j), kilojoul (kj), kaloriya, kkaloriyalardir. Termokimyo qoidasiga 

ko’ra, Q issiqlik ajralib chiqsa, musbat (+), issiqlik yutilsa manfiy (-) ishorali bo’ladi.

Reaksiyaning o’zgarmas bosim (Q

p
) va o’zgarmas hajm (Q

v
) dagi issiqlik effektini to’laroq tushunish uchun 

termodinamika qonunlariga murojaat etamiz.

Termodinamikaning I-qonuni. Bu qonunga muvofiq har bir sistema o’zining ichki engergiyasiga ega bo’lib,
uning o’zgarishi, sistemaga berilgan issiqlik + va sistema bajargan ish A ning qiymatlariga bog’liq.


U = Q – A

Q = 


U + A

Tashqi muhitdan ajralgan deb faraz qilinganda modda yoki moddalar guruhi termodinamikada sistema deyiladi. 

Sistemaning ichki energiyasi deyilganda moddaning umumiy energiya zahirasini tushunish kerak.
Agar sistema bir holatdan ikkinchi holatga utsa, sistemaning ichki energiyasi o’zgaradi: 


U = U 

2
- U

1

Kimyoviy jarayon paytida sistema hech qanday ish bajarmasa, ya’ni sistemaning hajmi o’zgarmasa, sistemaga 

o’zgarmas hajmda berilgan issiqlik (-Q
v
) sistemaning ichki energiyasining o’zgarishiga sabab bo’ladi:

- Q

v
=


U

Demak, reaksiyaning o’zgarmas hajmdagi issiqlik effekti sistema ichki energiyasining o’zgarishiga teng. 
Kimyoviy reaksiyalar asosan o’zgarmas bosimda (izobarik sharoitda) olib boriladi. Bunday sharoitda sistema
tashqi bosimga qarshi kengayish ishini bajaradi. Har qanday mexanik ish A, kuch F va masofa 


l ko’paytmasiga teng:
A = F • 



l

Bosim P bo’lganda F ni topish uchun P ni sirt kattaligi S ga ko’paytiramiz:

F = P • S 

Bunda:
A = P • S • 



l bo’ladi

yoki 

S • 



l =

V 

A = P •


V 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
32
U holda termodinamikaning birinchi qonuni

Q
p

=


U + A

quyidagicha yoziladi: 

Q

p

=

U + P


V


U = U

2
- U

1


V = V
2

- V

1

Q

p

= U
2

- U

1
+ P (V

2
- V

1
) yoki

Q
p
= (U

2
+ PV

2
) — (U

1
+ PV

1
)

U + PV = H bo’lsa,

Q

p
= H

2
- H

1
= -


H bo’ladi. 


H - kimyoviy reaksiya entalpiyasining o’zgarishi deyiladi va issiqlik ajralsa manfiy (-), issiqlik yutilsa musbat 

(+) ishorasi bo’ladi.

Q

p
=


U + P


V dan

U = Q

v
bo’lgani uchun 

Q
p

= Q
v

+ P


V

Q
p

– Q
v

= P


V

Demak, sistemaning o’zgarmas bosimidagi issiqlik effekti bilan o’zgarmas hajmdagi issiqlik effektlari orasidagi 

ayirma sistemaning tashqi bosimga qarshi bajaradigan kengayish ishi P


V ga tengdir. 

Demak, reaksiyaning termodinamik issiqlik effekti


N va termokimyoviy issiqlik effekti qarama-qarshi ishora 

bilan tengdir:


H = – Qp yoki 


U = – Qv.