O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

17-ma’ruza 

ELEKTROLIZ. ELEKTROLIZ QONUNLARI 

Reja: 


1. Elektroliz haqida tushuncha. 


2. Eritma va suyultirilmalarning elektrolizi. 

3. Faradey qonunlari. 

4. Sanoatda elektrolizning qo’llanilishi. 


Muammoli savollar: 
1. Natriy metalini sanoatda uning suyuqlanmasidan elektroliz qilib olinadi. Nima uchun kaliyni shu usul 

bilan olib bo’lmaydi7 

2. Sanoatda elektroliz jarayonlarining qanday ahamiyati bor? 


Elektroliz haqida tushuncha. Elektrolit eritmasi yoki suyuqlanmasiga tushirilgan elektrodlardan tuzilgan el-
ektrokimyoviy sxema orqali o’zgarmas elektr toki o’tkazilganda boradigan oksidlanish-qaytarilish jarayoni elektroliz 
deb ataladi. Elektroliz maxsus qurilmalar — elektrolizerlar yoki elektrolitik vannalarda olib boriladi. 
Rasm. Elektrolizer sxemasi: 1 - anod, 2 - katod, 

3 - o’zgarmas tok manbai.

Eritma va suyultirilmalarning elektrolizi. Elektrolit eritmasi yoki suyuqlanmasining zarrachalari (ionlari)
katodda elektronlarni biriktirib olib qaytariladi. Anodda zarrachalar elektron berib oksidlanadi. Tuzlarning 
suyuqlanmasi elektrolizi sifatida CdCl
2
suyuqlanmasining elektrolizini olish mumkin. Suyuqlanmada tuz ionlarga dis-

sotsilanadi:

CdCl

2
 Cd

2+
+

2Cl
–

Katodda kadmiy kationlari qaytariladi, anodda esa xlor ionlari oksidlanadi: 
katod (-): Cd

2+
+ 2e

–
= Cd

anod (+): 2Cl

–
- 2e

– =
Cl

2

Ikkala yarim reaksiyani qo’shib yozamiz: 

2
электролиз

2
Cl

Сd

Cl
2

Сd
















Tuzlarning suvdagi eritmalarining elektrolizida eritmada tuz ionlaridan tashqari suvning dissotsilanishidan hosil 

bo’lgan H

+
va OH

–
ionlarining bo’lishi ham hisobga olinadi. Katod atrofiga elektrolit va vodorod kationlari hamda anod 

atrofiga elektrolit va gidroksid ionlari to’planadi. Katod va anodda boradigan oksidlanish-qaytarilish jarayoni ionlarning
oksidlanish-qaytarilish potensiallari qiymatiga bog’liq. 
Tuzlarning suvdagi eritmalarida boradigan katod jarayonlarida vodorod ionlarining qaytarilish potensiali
qiymatini hisobga olish kerak. Bu potensial vodorod ionlarining konsentratsiyasiga bog’liq (25
o
C):

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
66
2,3 · R · T

2,3 · 8,31 · 298 

E = E
0

+ ———— lg[H

+
] = E

0
+ ——————– lg[H
+
] =

n · F

1 · 96500
= E

0
+ 0,059 lg[H

+
] .

Vodorod elektrodning potensiali E

0
= 0 ga tengligini va lg[H

+
] = – pH ekanligini hisobga olsak: 

E = – 0,059 · pH bo’ladi. 

Tuzlarning neytral eritmalari uchun pH = 7 ga tengligi uchun: 

E = – 0,059 · 7 = – 0,41V bo’ladi.
Agar elektrolit kationini hosil qiluvchi metallning elektrod potensiali -0,41V dan katta bo’lsa, elektrolitning 

neytral eritmasidan katodda metall ajralib chiqadi. Aksincha, agar elektrolit kationini hosil qiluvchi metallning elektrod

potensiali -0,41V ga nisbatan kichik bo’lsa, katodda metall emas, balki vodorod ajraladi. Agar metallning elektrod po-
tensiali -0,41V ga yaqin bo’lsa, katodda metall ham, vodorod ham ajraladi, ko’pincha metall va vodorod birgalikda
qaytariladi. 
Kislotali eritmalardan vodorodning elektrokimyoviy ajralishi vodorod ionlarining elektrokimyoviy ajralishi
vodorod ionlarining zaryadsizlanishi hisobiga bo’ladi. Neytral va ishqoriy eritmalarda suv elektrokimyoviy qaytariladi: 
2H

2

O + 2e
–
= H

2
+ 2OH

–

Elektroliz jarayoni anod materialiga qarab, inert anod bilan bo’ladigan elektroliz va aktiv anod bilan bo’ladigan

elektrolizga bo’linadi. Oksidlanmaydigan materialdan (grafit, platina) yasalgan anod inert anod, oksidlanadigan materi-
aldan yasalgan anod aktiv anod deb yuritiladi.
Tuzlar eritmalarining elektrolizini misollar asosida ko’rib chiqamiz. 
1) KNO
3

tuzi eritmasining inert anod ishtirokidagi elektrolizi: 

KNO
3

 K

+
+ NO

3
–

K
+

/K uchun E

0
= – 2,93 V bo’lib, K

+
kationlari katodda qaytarilmaydi, NO

3
–

anionlari suvli eritmalarda oksi-

dlanmaydi.

Katodda va anodda suv molekulasi qaytariladi va oksidlanadi: 
Katodda (-): 2H

2
O + 2e

–
= 2OH

–
+ H

2
;
Anodda (+): 2H

2
O - 4e

–
= 4H

+
+ O

2
.

CuCl
2

eritmasining inert anod ishtirokidagi elektrolizi. 

CuCl

2
 Cu

2+
+ 2Cl

–

Misning standart elektrod potensiali E

0
= 0,34V bo’lganligi uchun katodda faqat mis ionlari qaytariladi, anodda 

esa xlorid ionlari oksidlanadi:

Katodda (-): Cu
2+
+ 2e

–
= Cu;

Anodda (+): 2Cl
–
- 2e

–
= Cl

2
2

электролиз

2
Cl

Cu

CuCl










2) Tuz eritmalarining aktiv anod qo’llanilgandagi elektrolizi.

Bunday elektroliz jarayonida anod materiali eriydi. Masalan, kadmiy sulfat eritmasining elektrolizini misol qi-
lish mumkin:
CdSO

4
 Cd

2+
+

-
2

4

SO

Katodda (-): Cd
2+
+ 2e

–
= Cd

Anodda (+): Cd - 2e
–
= Cd

2+