57
qarama qarshi inson xulq-atvori haqidagi fan yaratishiga olib keladi. Bu
yondashuvning falsafiy asosini ingliz faylasufi Dj.Lokk kontseptsiyasi tashkil
qilgan. Dj.Lokk bola dunyoga kelganida uning ongi go‘yo top-toza doskaga
o‘xshashi haqida hamda hayot davomida orttirilgan tajribalar ahamiyati haqidagi
tasavvurlarni shakllantirgan. O‘rgatish individual rivojlanish, barcha bilimlar
manbaining asosiy usuli sifatida tan olingan. Dj.Lokk bolalarni assotsiatsiya qilish,
takrorlash, rag`batlantirish va jazolash tamoyillariga o‘rgatishni tashkillashtirish
haqida bir qator g`oyalarni ilgari surgan.
O‘rgatishning aniq mexanizmlarini kashf qilinishi o‘rgatishning turli turlarini
tashkil etish Dj.Lokk izdoshlari tomonidan
yaratilgan qator psixologik
nazariyalarda birinchi navbatda bixeviorizm va ijtimoiy o‘rganish nazariyasida
muhim vazifalarni tashkil qiladi. Tug`ma xarakterdagi ixtiyorsiz shartsiz reflekslar
asosidagi o‘rganishning oddiy turi asosida klassik asoslangan deb nomlanuvchi
reaktiv xulq-atvor shakllanadi. Birinchi bo‘lib, bunday o‘rganish usulini rus
fiziologi I.P Pavlov laboratoriya sharoitidagi eksperimentida ovqat hazm qilish
tadqiqotida aniqlagan. Kuchukni ovqatlantirish uchun maxsus sharoit yaratilgan.
Eksperimental maqsadlarda qo‘ng`iroqcha ovozining ko‘p marta jaranglashi
ozuqaning paydo bo‘lishidan darak bergan. Ozuqa shartsiz stimul hisoblanib, och
kuchuk og`ziga tushib, u ixtiyorsiz ravishda so‘lak ajralishini ya`ni shartsiz
reaktsiya yoki refleksni yuzaga keltirgan. Tizimli muvofiqlik asosida
qo‘ng`iroqcha ovozi va ozuqaga ega bo‘lish avvalgi
neytral stimul shartli
xarakterga ega bo‘ladi. Endi ovozini signal belgisi xuddi shartli stimul ya`ni
qo‘ng`iroqcha ovoziga shartli reaktsiya sifatida so‘lak ajralishini yuzaga keltiradi.
SHartli refleks muhit ta`siriga reaktsiya bildirishning yangi shakli sifatida
shakllangan. I.P.Pavlov klassik shartlilikning bir qator tamoyillarini eksperemental
aniqlagan reaktsiyalarning so‘nishi stimullar generalizatsiyasi stimullar
deferentsiyasi yuqori talablarning ikkinchi va uchinchi shartliligi. Masalan, agar
uzoq vaqt mobaynida qo‘ng`iroqcha ovozida ozuqaning paydo bo‘lishi kuzatilmasa
shartli refleksning so‘nish ehtimoli tajriba yo‘li orqali isbotlangan. Lekin
tajribadagi tanaffusdan so‘ng yangi stimulni qo‘llashda ovozga nisbatan javoban
58
so‘lak ajralishi yana yuzaga keladi, ya`ni shartli refleksni o‘z-o‘zidan beixtiyor
ravishda qayta tiklanishi sodir bo‘ladi. O‘ziga xos tondagi aniq qo‘ng`iroqcha
ovoziga nisbatan shartli refleksni hosil bo‘lishiga stimullar defferentsiyasi erishishi
mumkin har qanday qo‘ng`iroqchaga o‘xshash ovozga reaktsiya hosil qilishi
mumkin generalizatsiya.
Xulq-atvor reaktsiyalarini eksperemental shakllanishi haqidagi ma`lumotlar
psixologlar tomonidan foydalanilgan. Bixevioristlar nuqtai-nazaridan
psixologiya
ya`ni yo‘nalish manifestining muallifi Dj. Uotson 1878-1978 fikricha, psixologiya
aniq va ishonchli fan bo‘lishi lozim. SHuning uchun kuzatish va o‘lchashga qulay
va ochiq bo‘lgan insonning xulq-atvorini o‘rganish zarur. Klassik bixeviorizmda
stimul reaktsiya chizmasi S-R xulq-atvorningyangi shakllarini hosil bo‘lishi
mexanizmi sifatida talqin qilinadi va turli murakkablik darajasidagi xulq-atvor
harakatlarining shakllanish jarayonini tavsiflash uchun etarli deb hisoblanadi.
Bolaning psixik rivojlanish yo‘nalishining asosiy determinanti bu atrof
muhitning ta`siridir. Bu holatni isbotlash uchun Dj.Uotson
go‘daklik yoshidagi
bolalar xulq-atvorini o‘rganishga murojaat qilgan hamda quyidagi xulosaga kelgan
Bola kam sonli oddiy reaktsiyalarni berishi mumkin bo‘lgan tirik go‘sht bo‘lagi
sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Uotson odam bolasida faqatgina 3 ta tug`ma xulq-
atvor shakllari reaktsiyalari mavjudligini e`tirof etgan. G`azab go‘dak harakatlarini
chegaralanganlik holati, qo‘rquv tayanchni yo‘qotganda yoki keskin qattiq
tovushda, muhabbat bolada erkalash silash-siypash qoniqish hosil qilganida. Asta-
sekin ushbu instinktiv reaktsiyalardan shartli reaktsiyalar hosil bo‘ladi va xulq-
atvorning keng oqimlari yuzaga keladi. Mumkin bo‘lgan barcha reaktsiyalardan
hayot sharoitlariga yaxshiroq moslashishiga yordam
beruvchilari tanlab olinib
mustahkamlanadi.
Dj.Uotson bolada shartsiz reaktsiya asosida qanday qilib, yangi stimulga
nisbatan qo‘rquv reaktsiyasini yuzaga kelishi mumkinligini eksperimental
ko‘rsatgan. Psixologiya tarixida kichik Albert nomi bilan mashhur bo‘lgan,
dastavval kalamush oldida qo‘rquvni his qilmagan o‘n bir oylik bolaga oq rangdagi
kalamushni ko‘rsatish bilan birga shartli stimul uning orqasidan bongda qattiq
59
urish namoyish etilgan shartsiz stimul. Baland ovozli signalni kalamushni
ko‘rsatishi bilan muvofiqlikda bir necha marotaba takrorlash oqibatida kalamushni
ko‘rsatgan zahotiyoq bolalar yig`lab berkinishga harakat qilishlariga sabab
bo‘lgan. Bu kuchli qo‘rquv reaktsiyasi hosil qilinganligi haqida dalolat beradi.
Albertdagi bu qo‘rquv kalamush bilan nimasidir o‘xshash bo‘lgan ko‘pgina
predmet- stimullar xususan quyon, po‘stin, paxta
va oppoq rangdagi soch va
soqollar ko‘rsatilganida kuzatilgan (salbiy oqibatlari hisobga olinmagan tarzda
bola psixikasini o‘rganishga ob`ektiv ekspermental yondashuvning bunday usuli
katta tanqidga uchradi. Keyinchalik, psixologik tadqiqot xulq-atvorining axloqiy
me`yorlari ishlab chiqilgan va psixologni kasbiy axloqiy tamoyillariga rioya qilish
masalasi qo‘yilgan).
Go‘daklar bilan olib borilgan eksperment natijalaridan kelib chiqib,
bixevioristlarning ta`kidlashicha, bolaning xulq-atvorini nazorat qilish mumkin
bo‘lgan reaktsiyalarni oldindan aytib berish, kutilgan xulq-atvor shakllarini yuzaga
keltirish va nomuvofiq keladiganlarini (mos kelmaydiganlarini) paydo bo‘lib
mustahkamlanilgan (qo‘rquv, injiqlik, erkalik) qochish
uchun muhitni alohida
tashkil etish muhimdir. Dj.Uotson tomonidan ta`riflangan benuqson, ideal bola
qiyofasiga diqqatingizni qarating: ―…bu bola haqiqatdan hali og`riqni his qilgan
holatlaridan tashqari hech qachon yig`lamaydi; quvnoqlik
Dostları ilə paylaş: