O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 

byudjet tizimiga soliqlar to’lash va xarajatlarni moliyalashtirish jarayonida 
korxonalar bilan davlat o’rtasida;
 

to’lovlarni amalda oshirish va resurslar xarid etishda korxonalar, uy xo’jaligi va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar o’rtasida;
 

byudjet tizimining alohida bo’g’inlari o’rtasida;
 

sug’urta xolatlari vujudga kelganda zararlarni qoplash va sug’urta to’lovlarini 
amalga oshirishda korxonalar, uy xo’jaligi va sug’urta organlari o’rtasida vujudga 
keladigan pul munosabatlarini aks ettiradi;
Moliya va kredit o’zaro bog’langan kategoriyalar bo’lib, ular yordamida 
korxonalarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida pul jamg’armalari doiraviy 
aylanishi ta’minlanadi. 
Kredit bank tizimi va ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari orqali ssuda 
jamg’armasining harakatini ifodalaydi. Moliya-kredit tizimining taqsimlovchi, nazorat 
qiluvchi, tartibga soluvchi va barqarorlashtiruvchi funktsiyalari mavjud.

---

99 
 16.2. Qishloq xo’jaligini kreditlash usullari, shakllari va
ularning manbalari
 
Qishloq xo’jaligi
 
korxonalari faoliyatini moliyalashtirishda o’z mablag’lari yetarli 
bo’lmagan holatlarda chetdan qarzga mablag’lari yetarli bo’lmagan holatlarda chetdan 
qarzga mablag’ jalb etishga to’g’ri keladi. CHetdan jalb etiladigan qarz mablag’lari 
quyidagi manbalar evaziga bo’lishi mumkin: 
1. Tijorat banklarining kreditlari; 
2. Byudjetdan tashqari jamg’armalarning kreditlari; 
3. Halqaro moliya tashkilotlarining mablag’lari (tijorat banklari loyihalari orqali);
4. Davlat byudjetining mablag’lari hisobidan kreditlar;
5. Kredit ittifoqlari va boshqa kredit beruvchi sub’ektlar kreditlari. 
Tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi korxonalarini kreditlash ular faoliyatini 
moliyalashtirishning eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. U qishloq xo’jaligi 
korxonasi va kredit tashkiloti o’rtasida tegishli shartnomaviy munosabatlarni shakllantirish 
orqali o’rnatiladigan moliyaviy munosabatdir. Bu munosabatlarning markaziy bo’g’ini 
kredit shartnomasi bo’lib, u ssudaning ta’minlanganligi, kreditlar o’z vaqtida foizi bilan 
qaytarilishining huquqiy asoslarini ta’minlaydi.
Tijorat banklari tomonidan kredit berish muddatlilik, qaytarishlik, to’lovlilik va 
ta’minlanganlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
Kreditlarni olish uchun qarz oluvchilar bankka quyidagi hujjatlar (kredit paketi) ni 
taqdim etadilar: 

kredit buyurtmasi; 

qarz oluvchining bank hisob varag’idagi pul tushumlari taxmini (pul oqimi) ko’rsatilgan 
biznes – rejasi; 

oxirgi hisobot sanasiga davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) idorasi tomonidan 
tasdiqlangan buxgalterlik balansi; 

debitorlik va kredittorlik qarzlari haqidagi ma’lumotnoma, shuningdek, 90 kundan ortiq, 
muddatdagi qarzdorlikning solishtirma dalolatnomalari; 

moliyaviy natijalar haqida hisobot; 

ta’minot shakllaridan birini.
Olingan kreditni qaytarmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez va 
erkin sotilish talablariga javob beradigan ta’minotga ega bo’lishi kerak. Qarz oluvchi 
bankka quyidagi ta’minot turlarining birini taqdim etish huquqiga ega: 

mulk yoki qimmatli qog’ozlar garovi;

bank yoki sug’urta tashkiloti kafolati; 

uchunchi shaxsning kafilligi; 

sug’urta kompaniyasining qarz oluvchi kreditni qaytara olmaslik xatarini sug’urta 
qilgani to’g’risidagi sug’urta polisi; 

fuqarolar yig’inlarining mahalla, qishloq, ovul Kengashlari kafilligi. 
Kreditlarning qaytarilish ta’minoti shakllaridan biri sifatida mol – mulk garovi xizmat 
qiladi. O’zbekiston Respublikasining “Garov to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq, 
muomaladan chiqarilgan buyumlardan tashqari, har qanday mulk, shu jumladan, buyumlar 
va mulkiy huquqlar (talablar), qimmatbaho buyumlar, zargarlik buyumlari, erkin 
ayirboshlanadigan valyuta va boshqalar garov predmeti bo’lishi mumkin. 
Kredit hisobiga sotib olingan mulk, uning qiymatining 80 foizi miqdorida, mazkur 
kredit bo’yicha garov predmeti bo’lib xizmat qilish mumkin. 

---

100 
Qishloq xo’jaligi korxonalarini moliya – kredit tizimi orqali qo’llab-quvvatlash 
birinchi navbatda imtiyozli kredit berish mexanizmini qo’llash hamda kafolatlash jarayonini 
rivojlantirish bilan xarakterlanadi. O’zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining 2000 
yil 19 maydagi “Tijorat banklarining kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishda 
qatnashishini rag’batlantirishga doir qo’shimcha chora–tadbirlar to’g’risida”gi 195-sonli 
qarori bilan tijorat banklarining kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga faol qatnashishlarini 
ta’minlash maqsadida imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi tashkil etiladi. Jamg’arma 
mablag’lari banklar foydasining 25 foizgacha miqdorini ajratish hisobiga shakllantiriladi. 
Tijorat banklarining imtiyozli kredit berish maxsus jamg’armasi resurslarini 
ko’paytirishiga yo’naltiriladigan va jamg’armaning berilgan kreditlari hisobiga olingan 
daromadlari daromad (foyda) solig’idan 5 yil muddatga ozod qilinadi. Tijorat banklarining 
daromad (foyda) solig’ini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan baza jismoniy shaxslarning 
muddatli omonatlari (denozitlari) ning ko’paygan summasiga kamayadi, bunda 
bo’shaydigan mablag’larda ko’rsatilgan omonatlar bo’yicha foiz stavkalarini oshirishga 
maqsadli yo’naltirilishi shart. 
Imtiyozli kredit berish jamg’armasi mablag’lari hisobidan qishloq xo’jaligiga kreditlar 
berish faqatgina yuridik shaxs maqomidagi dehqon xo’jaligi va fermer xo’jaliklariga, 
muddatlari kredit berilayotgan tadbirlarning o’zini qoplashga muddatiga bog’liq holda 
beriladi. CHunonchi: 
- qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun aylanma mablag’larni 
to’ldirishga kreditlar fermer xo’jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs bo’lgan dehqon 
xo’jaliklariga, qoidaga ko’ra, kamida 2 yil muddatga beriladi; 
- investitsiya loyihalarini mablag’ bilan ta’minlash uchun kreditlar yuridik shaxs 
maqomiga ega bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklariga to’lov muddatini kechiktirish 
huquqsiz 5 yilgacha muddatga berilishi mumkin. 
Jamg’arma mablag’lari hisobidan berilgan kreditlardan foydalanganlik uchun foiz 
stavkasi miqdori O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash bo’yicha 
kredit berilgan kundagi belgilangan stavkasining 50 foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda 
belgilanadi.
Kredit shakllaridan biri mikrokreditdir. O’zbekiston Respublikasining amaldagi 
qonunchiligi va Markaziy bank yo’riqnomalariga ko’ra, tijorat banklari tomonidan yuridik 
shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko’rsatayotgan dehqon xo’jaliklariga beriladigan 
mikrokreditlar deganda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kredit beriladigan 
kundagi kursi bo’yicha 5000 (besh ming) AQSH dollariga ekvivalent miqdoridan 
oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valyutasida beriladigan kreditlar tushuniladi.
Yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko’rsatayotgan fermer xo’jaliklariga beriladigan 
mikrokreditlar deganda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo’yicha 10000 
(o’n ming) AQSH dollariga ekvivalent miqdoridan oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el 
valyutasida beriladigan kreditlar tushuniladi.
Tijorat banklari mikrokreditlarni qarz oluvchilarga shartnoma asosida 3 yilgacha 
bo’lgan muddatga beradilar. Mikrokreditlarning 50 foizigacha miqdori 1,5 yil (18 oy) gacha 
bo’lgan muddatda qaytarish sharti bilan naqd pulda berilishi mumkin. 
Mikrokreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkalari miqdori qarz oluvchi va bank 
o’rtasidagi o’zaro kelishuvga ko’ra, kredit shartnomasi asosida, ammo Markaziy bank 
tamonidan rasman o’rnatilgan, qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo’lmagan miqdorda 
belgilanadi. Imtiyozli kredit berish jamg’armasi hisobidan beriladigan mikrokreditlar 
bo’yicha foiz stavkalari Markaziy bankning mikrokredit berilgan kundagi qayta moliyalash 
stavkasining 50 foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda belgilanadi. 

---

101 
Byudjetdan tashqari jamg’armalarning kredit liziyalari hisobidan beriladigan kreditlar 
uchun imtiyozli foiz stavkasi kreditlanayotgan investitsion loyihalarning yo’nalishidan kelib 
chiqib, quyidagi miqdorlarda belgilanadi: 
-dastlabki (boshlang’ich) sarmoyani shakllantirishga Markaziy bankning amaldagi 
qayta moliyalash stavkasining 1/6 qismi miqdorida; 
-dehqon va fermer xo’jaliklarini rivojlantirish va kengaytirish, qishloq xo’jaligi 
texnikasini sotib olish, fermerlik inshootlarini qurish uchun – Markaziy bankning amaldagi 
qayta moliyalash stavkasini 1/3 qismi miqdorida; 
Mehnat bilan bandlikka ko’maklashish jamg’armasi hamda Dehqon va fermerlarni 
qo’llab-quvvatlash jamg’armasi kredit liziyalari hisobidan berilayotgan kreditlar bo’yicha 
bank marjasi imtiyozli foiz stavkasining 50 foizi miqdorida belgilanadi. 
Byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit liniyalari hisobidan beriladigan 
mikrokreditlar, shu jumladan, dastlabki (boshlang’ich) sarmoyani shakllantirishga kreditlar 
ham, qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz 3 yilgacha bo’lgan muddatga beriladi.
Dehqon va fermer xo’jaliklariga qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga 
beriladigan kreditlar, shu jumladan, mikrokreditlar, qoida tariqasida, 2 yildan kam 
bo’lmagan muddatga beriladi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarini moliyalashtirishda xorijiy kredit liniyalaridan 
foydalanish amaliyotga keng kirib kelmoqda. Xorijiy moliya tashkilotlari (ETTB, KFV, 
OTB, XMK va boshq.) asosan kichik va o’rta biznesda investitsion loyihalarni 
moliyalashtirishni amalga oshiradi. Buning uchun respublikada har yili investitsion dastur 
qabul qilinadi. Dasturning asosiy xususiyati ayrim tarmoqlarda va mintaqalarda xorijiy 
investorlar uchun real amal qiluvchi imtiyozlar tizimini yaratishdir.

---