O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

2. Yurish ravonligining o’lchagich va ko’rsatkichlari
Avtomobilning tebranishi quyidagi o’lchamlarga ega: tebranish amplitudasi
(yo’li); tebranish chastotasi; tebranish tezligi, tezlanish va tebranish tezlanishining
vaqt birligida o’zgarishi.
Tebranishning tezligi va amplitudagi insonga ta’sir etmaydi. Tezlanish inson
organizmida katta inertsiya kuchlarini hosil qiladi. Natijada turtki kuchlar hosil
bo’lib ular odamga ta’sir qiladi.
SHuning uchun tebranishni kamaytirish, avtomobilni yurish ravonligini eng
yuqori darajada yaxshilash zamonaviy avtomobillarga qo’yilgan asosiy
ekspluatatsion talablardir.
3. Bir massali tizimning tebranishi.
Ixtiyoriy bitta erkinlik darajasiga ega bo’lgan bir massali tizimning
tebranishini tekshiramiz (14.1-rasm).
Massasi m bo’lgan tizim 1, bikrligi S bo’lgan prujina 2 ga maxkamlangan.
Prujinaga yuk qo’ymasdan oldin u I holatda, G yuk qo’yilgandan so’ng og’irlik
kuchi ta’sirida prujinaga statik
C
G
f
ст
=
siljishga deformatsiyalanib II holatda
bo’ladi.
Jismni muvozanatdan chiqarish uchun prujinani siqib turib, qo’yib yuboriladi
va jismni erkin tebranishli harakatini hosil qilinadi. Bu vaqtda (III holat) tizim
prujinaning elastik R
e
kuchi, inertsiya R
j
kuchi va sundirgichning qarshilik kuchi R
a
ta’sirida bo’ladi.
14.1-rasm. Bitta erkinlik darajasiga ega
bo’lgan bir massali tizimning
tebranishi
Tebranayotgan tizimga qalam
o’rnatib harakatlanayotgan qog’oz
lentaga qalam uchini tekizib qo’yilsa,
bu lentada sinusoidli garmonik
tebranishlar chizig’i hosil bo’lib,
bunda ikkita ko’rsatkichni, ya’ni
tizimning II holatdan chiqib eng katta
tebranish yo’li (amplituda) Z
max
va
tebranish yo’llari orasidagi tebranish
davri T ni ko’rish mumkin.
Bu holat uchun garmonik
tebranishli harakatning differentsial
tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:
0
2
2
=
+ CZ
dt
Z
d
m
(14.1)
bu yerda, m-tizimning massasi; S-elastik prujinaning bikrligi; Z-tizimning tik

---

220
siljishi;

2
2
dt
Z
d
m
- m markazning tezlanishi.
Yuqoridagi tenglama quyidagi yechimga ega:
t
m
C
Sin
Z
Z
×
×
×
=
max
,
(14.2)
Erkin tebranishning burchakli chastotasi
m
C
=
w
ga teng bo’lgani uchun
(14.2) ifodani quyidagicha yozamiz:
w
Sin
t
Z
Z
×
×
=
max
,
(14.3)
max
Z
-eng katta tebranish yo’li (amplituda)
C
g
m
Z
×
=
2
max
, t-tebranish
boshlangandan so’ng o’tgan vaqt; S-prujinaning bikrligi.
(14.3) ifodadan foydalanib garmonik erkin tebranishning o’lchamlarini
quyidagicha aniqlanadi:
tebranish tezligi:
w
w
Cos
t
Z
dt
dZ
v
×
×
=
=
max
, m/s;
(14.4)
tebranish tezlanishi:
w
w Sin
t
Z
dt
Z
d
j
×
×
×
-
=
=
2
max
2
2
, m/s
2
;
(14.5)
tezlanishni o’sish tezligi:
w
w Соs
t
Z
dt
Z
d
j
×
×
×
-
=
=
¢
3
max
3
3
, m/s
3
;
(14.6)
tebranish davri:
m
с
T
p
w
p
2
2 =
=
, s;
(14.7)
tizimning bir minutda tebranish soni (chastotasi):
m
с
T
n
×
=
=
p
30
60
,
(14.8)
Prujina bikrligi S ni prujinaning statik siljishi (deformatsiya) orqali aniqlanadi,
ya’ni
C
G
f
cm
=
bundan
ст
f
G
C
=
va
g
G
m
=
bo’lsa, (14.8) ifodani quyidagicha yozish
mumkin:
,
300
30
cm
cm
f
f
g
n
»
×
=
p
минут
тебраниш
;
(14.9)
Demak prujinaning statik deformatsiyasi qancha katta bo’lsa, garmonik erkin
tebranish chastotasi shuncha kam bo’ladi. SHuning uchun yumshoq osmalarning
avtomobilda o’rnatilishi uning garmonik erkin tebranishini kamaytiradi, ya’ni
osmalar tebranish va turtkilarni har doim o’ziga yutib va so’ndirib turadi.
Prujinaning statik deformatsiyasi avtomobil turlari bo’yicha quyidagicha
bo’ladi:

---

221
Engil avtomobillar uchun

f
cm
=100-250 mm;
Yuk avtomobillar uchun
f
cm
=60-120 mm;
Avtobuslar uchun
f
cm
=100-200 mm;