O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

2.
Turli dvigatellarni ishlash prinsiplari, to’rt takli dvigatellar, ikki taktli
dvigatellar, rotor porshenli dvigatellar, gaz trubinali dvigatellar.
Ichki yonuv dvigatelning asosiy tariflari va ko’rsatkichlari. Porshen
ustuni tirsakli val o’qidan eng uzoqlashgan tsilindr ichidagi yuqorida turish holati
(nuqta) ni yuqorigi chekka nuqta (Yu.CH.N) deb ataladi. Porshen ustining tirsakli
val o’qiga eng yaqinlashgan tsilindr ichidagi pastda turish holati (nuqta)ni pastki
chekka nuqta (P.CH.N) deb aytaladi. Porshen bir chekka nuqtadan ikkinchi chekka
nuqtagacha harakatlanganda bosib o’tilgan masofani porshen (S) yo’li deb ataladi.
Tirsakli valning tayanch bo’yni va shatun o’qlari orasidagi masofa (r) ni
krivoship radiusi deb ataladi.
Porshen yo’li krivoship radiusining ikki barobariga S=2R teng bo’ladi.
Porshen yuqorigi chekka nuqtadan pastki chekka nuqtagacha harakatlanganda hosil
bo’lgan hajm (V
щ
) tsilindrning ishchi hajmi deb ataladi. U qo’yidagi ifoda bilan
aniqlanadi.
V
щ
=πD
2
S/4, m
3
bu yerda: D - tsilindr diametri, m
S - porshen yo’li, m
Porshen yuqorigi chekka nuqtada turganda, uning yuqorisida xosil bo’lgan
hajm (V
s
) siqish yoki yonish bo’linmasining hajmi deb ataladi.
Porshen pastki chekka nuqktada turganda uning ustida hosil bo’lgan tsilindr

---

57
bo’shlig’i (V

a
) ni tsilindrning to’la hajmi deb ataladi.
TSilindrning ishchi hajmi va yonish bo’linmasining hajmi qo’shilib,
tsilindrning to’la (V
a
) hajmini ifodalaydi.
V
a
=V
c
+V
щ
TSilindr to’la hajmining yonish bo’linmasining hajmiga nisbatini siqish
darajasi deb ataladi. U qo’yidagi ifoda bilan aniqlanadi.
1
+
=
+
=
=
c
h
c
c
h
c
a
V
V
V
V
V
V
V
e
Siqish darajasini qiymati:
Karbyuratorli dvigatellar 6,5-10 gacha;
Dizel dvigatellarida 14-21 ga teng.
Siqish darajasi porshen P.CH.N. dan Yu.CH.N. ga borganda tsilindr ichidagi
ishchi aralashmasining hajmi siqish tufayli necha marta kamayishini ko’rsatadi.
Ko’p tsilindrli dvigatellarda tsilindrlarning ishchi hajmlarining yig’indisini
dvigatelning litraji (V
l
) deb ataladi:
V
l
=V
щ
·i 1000, l
bu yerda: i-tsilindrlar soni; 1000-m
3
ni litrga aylantiruvchi koeffitsient.
2.1-jadval
Avtomobil dvigatelining texnik ko’rsatkichlari
Avtomobil nusxalari
Ko’rsatkich
lar
GAZ-
53A
Zil-
130
KamAZ-
5320
VAZ-
2106
O’zOtayo’l
M-50
Tiko Damas
Neks
iya
Dvigatelь
SM3-53
V-simon
Zil-130
V-simon
Kamaz
740 V-
simon
VAZ-
2106
IVECO
8040.25
F8C F8CB
SON
C
TSilindr
diametri,
mm
92
100
120
79
104
68,5 68,5
TSilindrlar
soni
8
8
8
4
4
3
3
4
Porshen
yuli, mm
80
95
120
80
115
72
72
TSilindrni
ishchi
hajmi, litr
4,25
6,0
10,85 1,57
3,90
0,89 0,89 1,49
Sikish
darajasi
6,7
6,5
17
8,5
17
9,3
9,3
8,6
TSilindrlar
ni ishlash
tartibi
15426-
378
15426-
378
15426-
378
1342
1342
132 132 1342

---

58
Maksimal

quvvati,
kVt
84,6 110,6 154,4 58,8
85
30,14
27,9 66,1
Aylanishlar
soni,
ayl/min
3200 3200
2600 5400
2700
5500 5000 5400
Maksimal
burovchi
moment,
kVt
284,4 402
637,4 121,6
353
60
64
123
Aylanishlar
soni,
ayl/min
2000-
2200
1800-
2000
1400-
1700
3000
1400
2500 3000 3400
Porshenning chekka nuqtalarda to’xtamay harakatlanishini disk shaklidagi
maxovik (16) ta’mirlab turadi.
Kiritish, siqish, kengayish va chiqarish jarayonlarining yig’indisini ish tsikli
deb ataladi.
Ish tsiklining bir qismini takt deb ataladi.
Dvigatelning ish tsikli porshenning to’rt yurishida sodir bulsa, bunday
dvigatelni to’rt taktli dvigatel, porshenning ikki yurishida sodir bo’lsa, dvigatelni
ikki taktli dvigatel deb ataladi.