O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

LUG‘AT TARKIBIDAGI SO‘ZLARNING KELIB CHIQISHI, IJTIMOIY GURUHLAR TOMONIDAN QO‘LLANISHI JIHATIDAN TAVSIFLANISHI.
REJA:

1. O`zbek tili leksikasida o`z qatlam.

2. O`zbek tili leksikasida o`zlashgan qatlam.
3. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
4. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
5. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi.
6. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari.
7. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
8. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
9. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi.
10. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari.

Tilning lug`at tarkibidagi so`zlar kelib chiqishi jihatidan turli-tumandir. Dunyoda faqat o`z so`zlaridangina foydalanidan bironta til yo`q. O`zbek tili ham bundan mustasno emas. Shunga ko`ra tilimizda mavjud bo`lgan so`zlarni bir qancha guruhlarga bo`lish mumkin.

O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam

Ma’lumki, o`zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo`lib kelgan. Bu aloqalar o`zaro aloqada bo`lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o`z ta’sirini o`tkazadi. O`zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo`limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o`zgarishlar yuz beradi. Tildagi o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo`ladi.

O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo`ldi. SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan. Bular o`zbek tili leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda.
Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:
1. O`z qatlam.
2. O`zlashgan qatlam.
I. O`z qatlam. O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi.
1. Umumturkiy so`zlar. Ko`pchilik turkum xalqlar tilida qo`llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo`lgan so`zlar umumturkiy so`zlar deyiladi. Bu so`zlar turkiy qabilalarning goh qo`shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so`zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o`zbek, qozoq, uyg`ur, boshqird, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no`g`oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud.
Umumturkiy so`zlar hozirgi o`zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo`lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg`u bildiradigan so`zlar kiradi: kishi, oyoq, qo`l, bosh, ko`z, qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to`rt, o`n, kel, tur, yot, o`tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.