O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

13.4.1.6. Globus bilan ishlash texnologiyasi 
 

---

103 
Globus Yerning kichraytirilgan modeli bo’lganligi uchun unda geografik 
haritalarda uchraydigan xatoliklar bo’lmaydi. U teng masshtabli, tengburchakli va 
teng maydonli bo’lgani uchun unda tasvirlangan geografik borliq, voqea va 
xodisalar to’g’ri va aniqligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun globuslar umum 
ta’lim, o’rta va oliy ta’limning deyarli barcha predmetlarini o’rganishda albatta 
qo’llaniladi. 
Globus yordamida o’quvchilar ongida jahondagi yirik hududlarning tasviri 
o’lchamlari va maydoni haqida to’la va aniq tasavvurlar shakillanadi. Faqat 
globusdagina daraja to’ri xech qanday xatoliklarsiz tasvirlanadi, paralellar va 
meridianlar orasidagi masofa joydagi masofaga mos keladi. 
Globusdan tabiiy geografik, iqtisodiy geografik hamda amaliy geografiya 
kurslari darslarini o’tkazishda keng foydalaniladi. 
Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o’rganishda globusdan 
foydalanish mumkin: 
- Yerning shakli va o’lchamlari; 
- daraja to’ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar, geografik kengliklar 
va uzunlik; 
- Yerning o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari; 
- eng muhim ekspeditsiyalar, sayoxatlar yo’nalishi. 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni globus 
yordamida o’tish mumkin: 
- jahon siyosiy haritasi; 
- qit’alar va alohida mintaqalar haritasi; 
- mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash; 
- quruqlikda va suvda yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlash. 
Globusdan tabiiy geografiya kurslarida ko’proq foydalaniladi. 
Yerning shakli va o’lchamlarini tabiiy geografik globuslarda o’rganish 
mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va uning og’irligi oson tushintiriladi. 
Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib 
aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi 1:40 000 000 bo’lsa globusdagi 1 sm 
oraliq Yer yuzasidagi 400 km ga teng ekanligi o’quvchilarga tushuntiriladi. 
Shundan so’ng globusning ekvator bo’yicha uzunligi santimetrlarda yoki 
santimetrlarga bo’lingan matoli metr bilan aniqlanadi. Santemetrda o’lchangan 
globusning aylanasining uzunligi globus masshtabiga ko’paytiriladi. Masalan, 
globus aylanasining uzunligi 100 sm bo’lsa unda globus aylanasining
(ekvatorning) uzunligi 100sm x 400 = 40 000 km. Huddi shu taxlitda sinf 
o’quvchilarining yarmi ekvatordan shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi 
paralellarni uzunligini aniqlashi mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub 
tomon paralellarni uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa 
ekanligini bilib olishadi. 
Daraja to’ri, paralellar, geografik uzunlik va kenglik tushunchalarini 
shakillantirishda ham globus katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bunda har bir 
tushuncha masalan ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita globusda 
ko’rsatilib tushuncha xosil qilinadi. Masalan, Yer sharini teng ikkiga bo’lib 
turadigan, uni o’rtasidan o’tkazilgan chiziqqa ekvator deb ataladi deb o’qituvchi 
globusdan ekvatorni joylashishini ko’rsatadi va undan Shimoliy va janubiy 

---

104 
qutblargacha so’ng meridian, parallel, geografik koordinatalar tushunchalari xosil 
qilinadi va tegishli mashqlar o’tkaziladi. 
Yerni o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini ko’rsatish uchun 
globus va lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida aylantiriladi va
yoritish mintaqalarini xosil bo’lishi tushuntiriladi. Globusni o’z o’qi atrofida 
aylantirib tong, tush, kech va qorong’u tushunchalarini ko’rsatish mumkin. Mazkur 
ishlar kecha va kunduzni, fasllar hosil bo’lishini tushuntirishga imkon beradi. 
Mazkur tajribalar yordamida Quyosh nurlarini Yer yuzining turli joylarida 
turlicha burchaklarda tushishini ya’ni ekvator atroflariga tik, qublarga borgan sari 
tushish burchagi kamayib borishini va buning oqibatida Yer yuzasining turli joylari 
turli miqdorda issiqlik olishini hamda qutblarda yarim yil to’xtovsiz quyoshni 
botmasligi yoki chiqmasligini tushuntirish mumkin. 
Tabiiy geografik globuslarda eng muhim ekspeditsiya va sayoxatlar 
yo’nalishini ham tushirilgan. Mazkur ma’lumotlardan materiklar va okeanlar 
geografiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Masalan, Amireka qit’asini kashf 
qilinishi va tekshirish tarixini o’rganish davomida X. Kolumb ekspeditsiyasi 
yo’nalishlarini aniq va to’la tushintirish mumkin. 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida globuslar ko’proq jahon siyosiy 
haritasini o’rganishda davlatlarni joylashishi va maydonini aniqlashda, dengiz va 
quruqlikdagi yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlashda, yirik iqtisodiy va 
siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan portlarni aniqlashda ishlatiladi. 
Bundan tashqari globuslar alohida materiklar, qit’alar, mintaqalar siyosiy 
haritasini va ularda davlatlani joylashishini va ularni o’ziga xos xususiyatlarini 
o’rganishda ham ishlatiladi.