O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

3. Tafakkurning individual xususiyatlari. 
Tafakkur muammodan, savoldan, taajjublanish, hayratga tushish yoki
ziddiyatdan kelib chiqadi. Mazkur muammoli vaziyat shaxsni fikr yuritishga
tortadi, uning faoliyatini noaniq muammoni hal qilishga undaydi.
Muammoli vaziyat o’z ichiga quyidagi muhim tomonlarni qamrab olishi
mumkin, birinchidan, muammoning quyilishini inson tushunib yetishi,
ikkinchidan, muammoni hal qilishga yordam beruvchi vosita, usul, yo’l, aqliy
harakatlarni insonning o’zi izlab topishi va ularni ma’lum sistemaga solishi,
uchinchidan, inson muammoni hal qilish uchun saralangan usullarni avvalgi
usullardan ajratish, ya’ni ularning salbiy tomonlarini olib tashlab, qolganlaridan
o’z o’rnida va to’g’ri foydalanishi, to’rtinchidan, inson muammo yechimining
to’g’riligiga ishonch hosil qilishi uchun tanqidiy nuqtai nazardan tekshirib
chiqishi kabilar.
Muammo hal qilingandan keyin uni tanqidiy nazardan tekshirib chiqish va
to’g’ri ekanligiga ishonch hosil qilish faoliyati ham ijobiy xarakter kasb etadi.
Shunday qilib, bir talay amallardan foydalanish tufayli muammo hal qilinadi:
qo’yilgan muammoni bo’laklarga ajratib analiz qilish, muaamoni yahlit holda
tushuntirib berish, muammoni hal etish uchun vositalar qidirish, topgan
vositalarni qo’llash, muammoni tanqidiy tekshirib chiqish, shuningdek,
muammo yechimi to’g’risida mantiqiy xulosaga kelish kabilar.

4. Hayol va uning turlari. Hayol jarayonida analitiko-sintetik faoliyat.
Hayol tafakkur singari yuksak darajada rivojlangan bilish prosesslari
jumlasidan bo’lib, u insonlargagina xos jarayondir. Hayol inson faoliyatining
turli sohalarida muhim rol uynaydi. Chunki mehnatning natijasini aniq tasavvur
qilmasdan turib kishi ishga kirishmaydi. Mehnatning bo’lajak natijasini hayol
yordamida oldindan ko’ra bilish esa inson faoliyatining hayvonlar instinktiv
harakatlaridan tub farqi bo’lib hisoblanadi. Har qanday mehnat jarayonida hayol
faol ishtirok etadi. Hayol ayniqsa badiiy, ilmiy, adabiy, texnik, konsturktorlik
faoliyatlari, umuman ijodiy faoliyatning eng muhim tomoni bo’lib hisoblanadi.

---

124
Hayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va asosiy vazifasi mehnatning

bo’lajak natijasini (masalan, stolni tayyor holatda) oldindan ko’ra bilish bilan
birga, uning oraliq maxsulotlarini (stulga kerakli barcha detallarni birin-ketin
yasash) ham oldindan aniq tasavvur qila olishdan iboratdir. Bundan tashqari,
hayolning vazifasi o’zimiz bevosita ko’rmagan, idrok qilmagan narsa va
xodisalarning obrazlarini miyamizda gavdalantirishdan ham iboratdir.
Hayol deb biz ilgari idrok qilmagan, tajribamizda uchratmagan narsa va
xodisalarning obrazlarini mavjud xotira tasavvurlari asosida miyamizda
yaratishda ifodalanadigan faoliyatga aytiladi. Turmushning muayyan bir
sharoiti, odamning bilish, amaliy, axloqiy, estetik va boshka extiyojlari hayol
jarayoniga sabab bo’ladi. Ma’lumki, kishilar o’tmishda tabiat berayotganiga
qanoat qilmay, uni o’zgartirish, qayta qurish va undan ko’proq narsalarni undirib
olish uchun hayol surganlar. Natijada hayollarida yangi-yangi mehnat qurollari
obrazlarini yaratganlar, bu obrazlar asosida esa o’sha qurolning o’zini
yasaganlar. Demak, dastlab hayol obrazlari tabiatni o’zgartirshga extiyoj sezish
tufayli kishilarda paydo bo’lgan.

Tafakkur o’xshab hayol ham muammoli vaziyat, ya’ni extiyojlarni

qondirish uchun yangi-yangi usullar qidirish jarayonida vujudga keladi.
Boshqacha aytganda, extiyojni qondirish uchun extiyoj sezayotgan narsani aniq,
ravshan tasavvur qilish lozim bo’ladi. Hayol jarayoni orqali borliqni aks ettirish
aniq obrazlar shaklida, aniq tasavvurlar shaklida bo’lsa, tafakkur jarayoni orqali
aks ettirish tushunchalar orqali bo’ladi. Ko’pincha biror ehtiyojni qondirish
uchun qilinayotgan faoliyat jarayonida hayol va tafakkur barovar ishtirok etadi,
ya’ni har bir harakat fikr yuritish orqali amalga oshirilishi bilan birga, harakat
usullari yaqqol tasavvur qilib ham turiladi.

Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, hal qilinishi lozim

bo’lgan narsa qanchalik noaniq, noravshan bo’lsa, hayolning roli shuncha ortadi
yoki aksincha. Hayolning yana qimmatli tomoni shundaki, yetarli bilimga ega
bo’lmasdan turib ham muammoli vaziyat paytlarida qaror qabul qilishi va uni
bajarishga yo’l topishi mumkin. Tafakkurda esa chuqur bilimsiz muammoli
masalalarni hal qilib bo’lmaydi.

Odatda turli sohalarga oid axborotlarning yetarli bo’lmagani kishini hayol

surishga olib keladi. Agar u hamma narsani bilganda edi hayol surmas, faol
ravishda hayol obrazlari yaratmas edi. Bizni o’rab olgan olamda o’rganilmagan
narsalar qanchalik ko’p bo’lar ekan, hayol shunchalik inson uchun foydali bo’lib
qolaveradi.