O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Nazorat uchun savollar: 
1. Qobiliyatlar haqida tushuncha. 
2. Qobiliyatlarning tarkib topishi. 
3. Qobiliyat va qiziqish. 
4. Qobiliyat va istе'dod. 
5. Qobiliyatning tabiiy va ijtimoiy jihatlari. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 
1.Qodirov B.R., Qodirov I.B. “Kasbiy tashxis mеtodikalari to`plami”Toshkеnt, 2003 
yil 
2.Qoziеv E.Q., Mamеdov K.K. “Kasb psixologiyasi” Toshkеnt 2003 yil 
3.Z.Ibodullaev. Tibbiet psixologiyasi. T., 2008 yil darslik. 
4. P.I.Ivanov va M.Zufarova Umumiy psixologiya. T., 2008 yil darslik. 
5.Z.Nishonova va Sh.Asomiddinova. Psixologik maslahat.T. 2010 yil 
6.G‘oziev E.G‘. Umumiy psixologiya. Toshkent 2010 
7.Kondakov I.M. “Diagnostika profеssionalno`x ustanovokpodrostkov” 1997y. 
12-Mavzu: NUTQ VA KASB. 

---

Reja 

Nutqiy qobiliyatlar. 

Nutq va tafakkur. 

Kasbiy mahoratda nutqning roli. 

Pedagogik nutq. 
Nutq.  
Nutq-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida 
munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir moxiyatni 
anglatadigan suzlar ogzaki kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo 
ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir 
moxiyatga ega bulgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar 
xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz yoki suzlar 
turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin. 
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida 
ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda 
turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal 
etilayotgan 
xamsuxbatlar 
tomonidan 
olib 
boriladigan 
suxbat 
xisoblanadi. 
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va 
ayrim suzlarni takrorlash, savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat 
suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va 
undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos xususiyatlari 
kup 
jixatdan 
xamsuxbatlarning 
xamjixatligi 
darajasiga,ularning 
uzaro 
munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy 
muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi 
olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga ega 
buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi xotirjam 
xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan, balki kupincha 
boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi. 
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi 
boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga 
ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar 
kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning 
tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog 
aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va izchillik 
bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar 
tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela boshlaganidan 
takomillashuviga 
kadar) 
kechikibrok 
rivojlanadi, 
ukuvchilarda 
bu 
nutkni 
shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator yillari 
mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha
oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga ega 
bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga 
kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha bu 

---

ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor 
bermaganliklari okibati xisoblanadi. 
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U 
bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat 
kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar 
yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha 
unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi. 
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda 
yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u 
buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma nutk fanda 
foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar 
(obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim berishning dastlabki 
kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi bulib xisoblanadigan 
yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda bilimlarni egallash va 
bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish 
mumkin kadar tugri ta'rif berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga 
kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish usuli ustida chukurrok 
muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir narsani yozib kuyish-bu 
uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir. 
Nutk mexanizmi. Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va xarakat 
analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan 
turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib turadigan tovush 
paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi muvakkat boglanishlar 
urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal kiladi. Suz, I.P.Pavlov 
aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar sistemasi 
signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud bulgan turli-tuman taassurotlarni 
xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan ta'sirlarga turtki 
berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada birinchi signallar 
sistemasi signallarining mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi va kayta ishlanishi 
natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab jarayon uni ta'min etuvchi
mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi. Nutkni 
programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan fikrning 
ma'naviy uzagini tuzish birinchi boskich xisoblanadi. Buning uchun inson muxim deb 
xisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni ikkinchi darajalilari bir 
chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan 
iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli taxmin kilib kuriladi. 
kerakli suzlarning kidirib topilishini, ularni eng anik talaffuz etadigan tovushlarning 
tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga solinadi. Va nixoyat, jumlani ovoz 
chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda ruyobga chikadi. Shunday kilib, 
"gapirish" jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim 
bulgan axborotni kodlashtiradi. xamsuxbat (resipiyent) tinglash jarayonida olinga 
axborotning kodini ochadi. Bu uz navbatida eshitilgan nutkning tovushlarini 

---

boskichma-boskich suzlar moxiyatiga aylantirishdan iborat bulib, kommunikatorning 
aytmokchi bulgan suzi anglab yetilishini ta'minlaydi. Tinglovchining unga xabar 
kilingan narsani tugri tushunganligi kommunikator uchun fakat resipiyenning uzi 
kommunikatorga aylanib (kommunikativ rollar almashgan xolda), unga xabar 
kilingan narsani kabul kilgani va tushunib yetganini ma'lum kilganidan keyingina 
anik-ravshan buladi. Diologik munosabatda kommunikativ rollar navbatma-navbat 
uzgarib turadi, natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi. Mulokat 
kilayotganlarning xatti-xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish extimoli 
tugiladi. Buning birgalikda faoliyat kursatishda biron natijaga erishib bulmaydi.