O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Hududiy bo`linish. Qoyatosh bitiklar va Gerodot ma`lumotlarigi ko`ra, ahmoniylar davlati hududi 20 ta qaram-ma'muriy qismlarga satraplarga bo`lingan. Tadqiqotchilarning fikricha, forslar davlat boshqaruvining bu an'analarini midiyaliklardan o`zlashtirganiar. Satraplar yirik hududlarga ega bo`lib, ko`pincha bir necha viloyat va o`lkalarni o`z tarkibiga birlashtirgan. Masalan, Parfiya, Girkaniya, Areya, Xorasmiya va So`g`diyona-bitta satrap tarkibiga kirgan. Satraplarning chegarakri ayrim hollarda o`zgarib turgan.
E'tibor berish lozimki, ahmoniylar davlatida satraplar etnik kelib chiqishiga qarab emas, balki iqtisodiy salohiyatiga qarab tashkil etilgan. Satraplar shahanshohning noibi sifatida asosan forslardan tayinlangan. Satrapning ma'muriyati va boshqaruvi shahanshoh ma'muriyati va markaziy boshqaruv apparatini qisqartirilgan holda takrorlagan. Ya'ni, satrapda ikkita yordamchi, devonxona va mirzalar bo`lgan. Bir vaqtning o`zida satrap o`zi noiblik qilib turgan hududda bosh qozi vazifasini ham bajargan. Ayrim hollarni istisno qilganda satrap harbiy boshliqlik vazifasini bajarmagan. Misol uchun, Doro I barcha satraplarning harbiy vazifalarini bekor qilgan va ularga faqat o`ziga bo`ysinuvchi harbiy boshliqlarni jo`natgan. Satraplarning faoliyati markazdan qattiq nazorat ostiga olingan. Hattoki shahanshoh huzuridagi amaldorlar tez-tez kelib satraplar faoliyatini tekshirib turganlar.


Qo`shinlar. Ahmoniylar davlatida muntazam qo`shin mavjud bo`lib, uning asosini tarkibida o`n ming jangchi bо`lgan «abadiy o'lmas» polk tashkil etgan. Qo`shinlarning bosh qo`mondoni shahanshoh edi. Harbiy tuzilmada keyingi o`rinda «xazarpat»-mingboshi turgan. Ahmoniylar qo`shinlari quyidagi qismlardan ifaorat bо`lgan: 1. - «abadiy o`lmas» polk; 2-piyoda qo`shinlar; 3-otliq qo`shinlar (suvoriylar); 4-satraplar qo`shinlari; 5-yunon yollanmalari: 6-ko'ngilli qo`shin. Qo`shinning qismlari 10,100,1000, 10000 kishilik harbiylardan iborat bo`lib, har bir qisraning tayinlab qo`yilgan boshiig`i bо`lgan.
Yilda bir marta shahanshohning shaxsan o`zi qo`shinlarni ko`rikdan o`lkazib, yaxshi xizraat qilganlarni taqdirlagan, harbiy qoidalarni buzganlarni jazolagan. Butun davlat hududi to`rtta harbiy okrugga bo`lingan. Har bir okrug harbiy boshlig`i markazdan tayinlanib bevosita shahanshohga bo`ysungan. Bosib olingan hududlar va chegara rayonlarda harbiy gornizonlar joylashtirilgan. Ahmoniylar qo`shinlarining harbiy tartibi haqida Gerodot va Kursiy Ruf batafsil ma'lumotlar beradilar. Bu ma'lumotlarga ko`ra, ularning asosiy harbiy qurollari qilich, gurzi, o`q-yoy, qalqon, xanjar, harbiy bolta va nayzalardan iborat bо`lgan.
Yuqorida ta'kidlanganidek. Ahmoniylar bosib olgan barcha ftududlar satrapiya hokimliklarga bo`lingan bo`lib ularni fors podsholari tomonidan tayinlab qo`yilgan satrap-hokimlar boshqarganlar. Gerodot ma'lumot!ariga ko'ra, Baqtriya XII satrapiya bo`tib 300 talant (talant-Bobil pul birligi bo`lib, 1 talant 30 kg dan ziyodroq kumushga teng), saklar va kaspiylar XV satrapiya bo`lib 200 talant Xorazm, So`g`d, Parfiya va Ariya XVI satrapiya bo`lib 300 talant miqdorda yillik soliq to`lar edilar. Shuningdek, O`rta Osiyoliklar soliq sifatida qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqoncbilik mahsulotlarini ham fors podsholariga berib turganlar.
Mil. avv. Vl-lV asdar O`rta Osiyo viloyatlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot ancha rivojlanadi. Bu davrda Baqtriya yirik davlat bo`lib, fors podshoiarining Sharqdagi yirik markazlaridan biri edi. So`nggi yillarda O`rta Osiyoning janubida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Qadimgi Baqtriya hududidan o`ttizdan ziyod ahmoniylar davriga oid manzilgohlar ochilgan. Ularning har birida o`zlashtirilgan maydonlar va sug`orish tartibidan tashqari turar joylar va xo`jalik xonalari. mehnat va harbiy qurollar, kulolchilik buyumlarining qoldiqlari mavjuddir.
Bu davr Baqtriya aholisimng asosiy mashg`uloti dehqonchilik edi. Qalayimir, Kuchuktepa, Qizilcha, Bandixon kabi ko`plab yodgorliklardan dehqonchilik bilan bog`liq bо`lgan mehnat qurollari-o`roqlar, ketmonlar, yorg`uchoq va dehqonchilik mahsulotlari qoldiqlarining topilishi dehqonchilikdan dalolat berib, dehqonchilik asosan sun'iy sug`orishga asoslanganligini ko`rsatadi.
Baqtriyaning poytaxti qadimgi Baqtra (Hozirgi Balx) shahrida qazish ishlari olib borilib, u yerdan topilgan kulolchilik buyumlari ko`hna shaharning eng qadimgi qatlamiari rail. avv. 1 ming yillikning o`rtalariga oid ekanligidan daloiat beradi.
Bu davrda Baqtriyada badiiy hunarmandchilik ham yuqori darajada bо`lgan. 1877 yilda Kobadiyon bekligi (Tojikiston) dan oltin va kumushdan iborat katta xazina topilgan, "Amudaryo xazinasi" nomi bilan mashhur bо`lgan bu xazinada oltin va kumushdan quyilgan jang aravalari, jangchilar qiyofasi, hayvonlar tasvirlarini uchratish mumkin. Bu xazina mahalliy ustalar ijodi bo`lib, mil. avv. V-IV asrlarga oiddir.
Mil. avv. VI-IV asrlarda So`g`diyona hududlarida ko`plab shahar va qishloqlar bo`lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to`lab turar edilar. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridan bu davrga oid Uzunqir, Yerqo`rg`on, Daratepa, Sangirtepa, Lolazor, Afrosiyob, Xo`ja Bo`ston kabi 50 dan ziyod ko`hna shahar va manzilgohlar ochib o`rganilgan.
So`g`diyonaning poytaxti bo`lgan Afrosiyob (Samarqand)da shahar hayotining rivojlanishi So`g`diyona va butun O`rta Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy hayotning yuksalishi hamda inqirozi bilan muvofiq tarzda kechgan. So`g`diyonaning "ikkinchi poytaxti" bо`lgan Yerqo`rg`onni (Qashqadaryo) tadqiqotchilar yunon-rim tarixchilari tomonidan eslatilgan Ksenippa viloyatining markaziy shahri deb hisoblaydilar.
So`g`diyona hayotida dehqonchilik katta ahamiyatga ega edi. Shunisi muhimki, dehqonchilik sun'iy sug`orishga asoslangan bo`lib, bu haqda yozma manbalar ma'lumot beradi. Xususan, Straboning yozishicha, Politimet (Zarafshon) daryosi vohadagi eng katta suv manbayi bo`lib, sug`oriladigan yerlarga kanallar orqali suv chiqarilgan. Qo`hna shaharlarda esa hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanib borgan.
Mil. avv I ming yillikning o`rtalarida Xorazm ham rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi. Xorazm tadqiqotlari natijalariga qaraganda VI-IV asrlarda bu hududda yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Bu davrda Xorazmda inshootlar qurilishida xom g`isht, paxsa ishlatilgan. Manziigohlar va turar joylardan topilgan topilmalarning boy va qashshoqligi bu yerda mavjud bо`lgan ijtimoiy va mulkiy tengsizlikdan dalolat beradi. Shaharlar aholisining asosiy raashg`uloti hunarmanclchilik bо`lgan. Ko`plab topilgan sopol, bronza, temir buyumlar fikrimiz dalilidir. Xorazmda bu davrda mahalliy o`troq aholidan tashqari ko`chmanchi chorvadorlar hara yashagan bo`lib, ular o`rtasida doimiy harbiy to`qnashuvlar, iqtisodiy va madaniy munosabatlar bo`lib turgan.
O`rta Osiyo xalqlari ahmoniylar madaniyat yodgorliklari bunyod etilishida katta hissa qo`shdilar. Bu davrda O`rta Osiyo xalqlari ilk marta zarb qilingan tanga pullar bilan tanishdilar. O`rta Osiyo hududidan ahmoniylar pul tartibiga oid oltin dariklar va boshqa tangalar topilgan. Ahmoniylar davrida kO`pgina Sharq xalqlarining siyosiy birligi - butun jahon tarixida, iqtisodiy va madaniy rivojlanishida rauhim davr bo`lib qoldi. Bu O`rinda O`rta Osiyo hududidagi xalqlar va qabilalarning hara hissasi nihoyatda katta bo`ldi.
Ma'luraki, ahmoniylar davlati turli xalqlar va elatlarni bosib olib birlashtirish yo`li bilan tashkil topgan edi. Bu davlat tarkibidagi xalqlar doimiy ravishda o`z ozodligi va mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. Undan tashqari ahmoniy hukmdorlarining taxt uchun kurashlari ham davlatni zaiflashtirib bordi. Mil. avv. IV asrning o`rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Fillip II Bolqon yarira orolida o`z mavqeini mustahkamlab oldi va ahmoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko`ra boshiadi.
Fillip II o`z davriga mos harbiy islohotlar o`tkazib tartibli va yaxshi qurollangan qo`shin tuzishga muvaffaq bo`ldi. Mil. avv. 336 yilda ahmoniylar davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Fillip II ning o`ldirilishi tufayli bu kurash to`xtab qoldi. o`sha yili taxtga Fillip II ning o`g`li 20 yoshli Iskandar (Aleksandr) o`tirdi. Bu paytga kelib, yimon shahar-davlatlarida Iskandarga qarshi harakatlar boshlangan bo`lib, yosh podsho bu harakatlarning barchasini shafqatsizlik bilan bostirdi, Iskaadar ahmoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan Parmenion boshliq qo`shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash tuzib quruqlikda va suvda harakat qilayotgan qo`shinlar oldiga aniq vazifalar qo`ydi.
Mil. avv. 334-yilning bahorida makedon qo`shinlari "urush olovini Osiyoga, Osiyo baxtini esa o`zimizga qaratamiz" shiori ostida forslarga qarshi yurish boshladi. Mil. avv 334-yiI may (Granik daryosi yonida), 333-yil noyabr (Issa shahri, Suriya chegarasida), 335-yil oktyabr (Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotaraiyada) bо`lgan hal qiluvchi janglarda fors qO`shinlari to`la mag`lubiyatga uchradi. Arrianning malumot berishicha ahmoniylarning so`nggi hukmdori Doro III Baqtriyaga qochib ketadi va Baqtriya satrapi Bess tomonidan fitna uyushtirilib o`ldiriladi.
Mil. avv. 330-329-yiiiar qishida Makedoniyalik Iskandar qo`shinlari Hinduqush dovonidan o`tib Shimoliy Baqtriya yerlariga chiqib keladilar. Bess o`z qo`shinlari bilan Iskandarga qarsbi chiqdi. Ammo, tajribali yunon-makedon qo`shiniaridan mag`lubiyatga uchradi. Iskandar Baqtriyaning poytaxti Baqtra. shahri, Aorn, Drapsak kabi mustahkam qaPalarni egalladi.
Mil. aw. 329-yilning bahorida Makedoniyalik Iskandar qo`shinlari aks (Amudaryo) bo`ylariga yetib kelib katta qiyinchilik bilan daryoni kechib o`tdilar. Daryodan o`tgan qo`shinlarning dastlab Ptolemey Lag boshchiligidagi ilg`or qismi keyin esa asosiy qo`shinlar Navtaka viloyatiga (Sharqiy Qashqadaryo) kirib boradilar. Bu yerdan esa Iskandar qo'shinlari So`g`diyonaning poytaxti Marokandaga (Samarqand) yo'1 bilar. Kursiy Ruf ma'lumotlariga qaraganda, yunon-makedon qo`shinlari Maroqandani egallashda unclialik qarshilikka uchramadilar va saharda o`z garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib", shimoli-sharqqa tomon harakatlana boshladilar.
Maroqandadan so`ng yunon-makedon qo`shinlarining yurishi nihoyatda og`ir kechdi. Mahalliy so`g`diy aholi dushmanni o`ta norozi kayfiyatda kutib oldi hamda bir tan- bir jon bo`lib unga qarshi chiqdi. Ular o`z yerlarining ozodligi va mustaqilligini mardonavor turib chet el bosqinchlaridan himoya qildilar. Iskandar Ustrushonaning (Samarqand va Jizzax oralig`ida) tog`li hudud aholisini qiyinchilik bilan yenggach dasht ko`chmanchilari (saklar) va o`troq aholi (so`g`diylar) o`rtasida chegara hisoblangan Yaksart (Sirdaryo) tomonga harakat qila boshladi. Yunon-makedonlar daryo bo`yida to`xtab bu yerdagi shaharlarga o`z harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Ko`p o`tmay bu shaharlar aholisi Iskandarga qarshi qi`zg`olon ko`taradilar. Daryoning o`ng qirg`og`idagi saklar ham o`z qo`shinlarini bir yerga to`play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va So`g`diyona hududlarida ham Iskandarga qarshi qo`zg`olonlar boshlanib ketadi.
Iskandar dastalab Yaksart bo`yida o`z mavqeini mustahkamlashga qaror qilib, bu yerdagi qo`zg`olonlarni bostirdi. So`g`diyonada mil. avv. 329 yil" kuzida Spitaman boshchiligidagi qo`zg`olonni (Maroqandada) bostirish uchun sarkarda Farnux boshchiligidagi qo`shinlarni jo`natdi. O`zi asosiy kuchlar bilan saklar ustiga yurish qildi. Ammo bu yurish muvaffaqiyatsiz tugadi.
Farnux boshchiligida Maroqandaga jo`natilgan qo`shinlar Spitaraan tomonidan mag`lubiyatga uchradi. Iskandarning o`zi asosiy kuchlar bilan So`g`diyonaga qaytishga majbur bo`ldi. O`rta Osiyo hududlarida ko`tarilgan qo`zg`olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo`lishga qaratilgan bo`lib, Iskandarning "varvar"larni osonlikcha bosib olmoqchi bо`lgan rejalarini puchga chiqardi.
So`g`diyonaning tog`li hududlaridagi bosqinchilar qadami yetmagan joylarda qo`zg`olonchilar yashirinib olgan edilar. So`g`diyonaning deyarli barcha aholisi Spitaman tomonida bo`lib, uning g`alabalariga katta uraid bog`lagan edilar. Iskandar esa, mil. avv. 329-28 yillar qishlovini Baqtriyada (ba'zi manbalarda Navtakada deyiladi) o`tkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazra hukmdori Farasman bilan muzokaralar olib bordi. Natijada Iskandarning Xorazmga yurisb rejasi to`xtatildi
Mil avv, 328-yilning bahoridan yunon-makedonlarga qarshi kurash yana avj oldi. Mahalliy aholi yirik shaharlar, qapalar, tog`li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Ahvol jiddiylashganidan xavotirga tushgan Iskandar 30 ming qo`shinini 5 guruhga bo`lib, bu guruhlarga ishonchli sarkardalar-Gefestion, Ptolemey Lag, Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi.
Yunon-makedonlarning shafqatsiz urushlari natijasida ko`pgina mahalliy aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham tog`li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu o`rinda Spitamanning jasorati haqida to`xtalish joizidir. U doimo raqiblarining zayif joylarini izlar va ularga aynan o`sha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman so`g`diy va baqtriyalik zodagonlar, hamda saklar bilan ittifoqlikda dushmanga qarshi kurashishga harakat qildi. Manbalarning maMumot berishicha tnil. avv. 328-yilning oxirida Spitaman o`z vatandoshlari xiyonatining qurboni bo`ladi. Spitaman tajribali davlat arbobi va sarkarda bo`lib, u bosqinchilarni Ona-yurtidan haydab chiqarishi uchun imkoniyati bо`lgan barcha tadbirni ko`rdi, choralardan unumli foydalanishga harakat qildi. U mohir sarkarda bo`lib dushmanning kichik xatosidan ham unumli foydalanar va uning zayif tomonlarini topishga harakat qilardi. Ammo, Iskandar harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi.
Spitaman halok bо`lganidan so`ng asosan tog` qapalari qo`zg`olon o`choqlariga aylanadi. Yozma manbalarda eslatilgan "So`g`d qoyasi" (yoki "Arimaz qoyasi"), "Xoriyen qoyasi" shular jumlasidandir.
Makedoniyalik Iskandar mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda og`ir ekanligini anglab yetganidan so`ng turli yo`llar bilan ularga yaqinlashishga qaror qildi. Mahailiy xalq vakillariga nisbatan siyosatini tubdan o`zgartirdi. Xususan, zardo`shtiy kohinlariga birmuncha erkinliklar berib o`zi ham bu dinni qabul qildi. Qo`zg`olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xoriyen kabilarni avf etib, raol-mulklarini qaytarib berdi. Hatto, qo`zg`olonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata boshladi. Mahalliy aholi biian qarindoshlik munosabatlarini o`rnatib Oksiartning qizi go`zal Roksanaga (Rohshanak) uylandi. Natijada mahalliy zodagonlarninng deyarli barchasi Iskandar hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o`tib ketdilar. Mil. avv. 327-yilning oxirida So`g`diyonadagi qo`zg`olonning so`nggi o`choqlari ham bostirildi.
Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, O`rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko`rsatdilar. Ular yunonlar o`ylaganidek, "varvarlar" va madaniyatdan orqada qolgan emas, balki o`z davrining yuksak harbiy sarfati va nadaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Iskandar qo`shinlari butun. Sharq davlatlarini o`zlariga bo`ysundirganlarida .So`g`diyona va maqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka uchramagan edilar. Bu holni Iskandar yozgan ko`pgina qadimgi davr tarixchilari ham e'tirof etadilar.
O'zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi qadimgj davrlardan boshlab bosqinchilarga qarshi ayovsiz kurash oiib borib o`z ozodligi va mustaqilligi yo`lida bir tan-bir jon bo`lib harakat qilganlar. Ammo kuchlar nisbati va harbiy texnikaning teng emasligi ko`p hollarda bosqinchilar ustunligini ta'minlagan.
Olib borilgan tadqiqotlar natijalariga qaraganda, Ilk temir davri O`rta Osiyoda yashagan xalqlar va qabilalar orasida keng tarqaigan va asosiy din zardp`shtiylik edi. Bu diniy ta'limotning asoschisi Zaratushtra va bu dinning muqaddas kitobi "Avesto" haqidagi bahs va munozaralar tadqiqotcbilar orasida hozirgacha davom etmoqda.
Zaratushtra (O`rta fors tilida "oltin tuyali", "oltin tuya yetaklagan odam") tarixiy shaxs bo`lib, Spitama avlodidan kelib chiqqan. Zaratusbtraning otasi Pourushasp qohinlar avlodidan bо`lgan. Zaratushtra tug`ilgan joy' haqida aniq ma'lumotlar yo`q. Uning tug`ilgan yilini tadqiqotchilar keng sanalar bilan (mil. avv. 1500-1000 yillardan boshlab, mil. aw. VII-VI asrlargacha) bog`laydilar. Sosoniylar davri (III-VII asr) zardo`shtiylar an'ana)ariga e'tibor beradigan bo`lsak, Zaratushtraning bayoti mil, avv. VII-VI asrning boshlariga to`g`ri keladi. Ko`pchilik tadqiqotchilar bu sanani to`g`ri deb hisoblaydilar.
Zaratushtra tug`ilgan joy bamda "Avesto" paydo bо`lgan hudud haqida ham olimlar oraslda yagona fikr yo`q. Bir guruh olimlar Zaratushtrani hozirgi Ozarbayjon, yana bir guruh qadirngi Baqtriyada, boshqa guruh olimlar Xorazmda va Eronda tug`ilib feoliyat ko`rsatgart va "Avesto" ham shu hududlarda paydo bо`lgan deb hisoblaydilar.
Zaratushtraning yangi ta'limoti o`z vatanida tarafdorlarini topmaganligi sababli u o`z yurtidan ketishga majbur bо`lgan. Zaratushtra diniy ta'limotini birinchi bo`lib qabul qilgan tarafdorlar qadimgi Baqtriya podshosi Kavi Vishtasp, rnalika Xutaosa va ularning yaqin qarindoshlaridir. Zaratushtra o`z g`oyalarida qonli qurbonlik qilishni qafiyan qoralaydi. U yana shuni ta'kidlaydiki, odamzod yashashga haqli bo`lib, bu huquqdan uni mahrum qilishga hech kimning haqqi yo`q.
Zaratushtra o`z g`oyalarini targ`ib qila boshlagan davr O`rta Osiyo va Eron xalqlari tarixida eng muhini davr edi, Ibtidoiy jamoa munosaballari o`zgarib, davlatchilik tizimi munosabatlari qaror topmoqda edi. Yangi din esa bu o`zgarishlarni o`zida aks ettirib, tug`ilayotgan sinfiy jamiyatga xizmat qilar edi. U birlashishga va kuchli markazlashgan hokimiyat tuzishga, O`sha davrda O`troq dehqonchilik bilan shue'ullanuvchi vodiy aholisi uchun "xudoning qamchisi (tig`i)" hisoblangan ko`chmanchi xalqlarga qarshi keskin kurashga chaqirdi.
Zardo`shtiylarning diniy falsafasi qarama-qarshi kuchlarning kurashiga asoslangan. Bu kurash yorug`lik, yaxshilik kuchlari xudosi Axuramazda, qora va zulmat kuchlari xudosi Axriman o`rtasida boshlanib jamiyat va insonlar orasida davom etgan;
Zaratushtra ta'limotiga ko`ra jamiyat yaxshilik va yomonlikdan iborat. Shuningdek. bu ta`limotga ko`ra insonlar hayotining asosiy mazmuni doimo xayrli ishlar qilish, bir-biriga mehr-oqibatli, xushmuomala bo`lish va olijanob fazilatlardan iborat. Zardo`shtiylarda to`rt unsur - olov, yer, suv va havo muqaddas hisoblangan va ular doimo ardoqlanib kelingan.
Zardo`shtiylar o`limni dunyoda, jamiyat taraqqiyotida eng yovuz narsa deb hisoblaganlar. Shuning uchun ham ular muqaddas yerga o`likni ko`mmaganlar hamda o`ziga xos ko`mish marosimlariga amal qilganlar. O`likni (odam, hayvon) yerga ko`mish qattiq jazolangan, Zardo`shtiylar o`likni maxsus joylarda saqlab, hayvonlar va qushlar ular suyaklarini tozalaganidan so`ng tozalangan suyaklarni tosh, loy yoki ohakdan yasalgan maxsus "astadon" ("ossuariy")larga dafn elganlar.
Zaratushtra dini vaqt o`tishi bilan asta-sekin, eron tiliga mansub xalqlar o`rtasida tarqalar ekan o`z asosini saqlagan holda biroz o`zgaradi. Axuramazda va Axriraandan tashqari "Avesto" bir qator boshqa xudolar -Mitra, Xouma, Anaxita, Ashi va Zurvon kabi ulug` xudolar faoliyati haqida ham bikoya qiladi.
Zardo`shtiylik Sosoniylar davrida (mil. III-VII asrlar) uzii-kesil rasmiylashgan. Bu davrda zardo`shtiylik adabiyoti ham keng tarqaldi. Dastlabki paytlarda zardo`shtiylik dinining muqaddas matnlari avlodlarga og`zaki yetkazilgan va Zaratushtra o`limidan so`ng bir necha asr o`tgach ma'lumotiar to`planib yagona matn yozilgan. "Avesto" shu tariqa yuzaga kelgan, Bir qator olimlar zardo`shtiylik aqidalariga tayanib "Avesto"ni ilk sosoniylar (III-IV asrlar) davriga bog`lasalarda, shunga qaramay uning birinchi tahriri mil. avv. T asrda bo`lib o`tgan deb hisoblanadi. "Avesto" ("Asos", "Asosiy matn") jumlasi ham o`sha paytda paydo bo`ladi.
Olib borilgan tadqiqotlar natijalariga qaraganda, ilk temir davri O`rta Osiyo hududlarida madaniy hayot, milliy urf-odatlar, an'analarning rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. .Shunday an'analardan biri Navro`z bayramidir.
Navro`z qadim avlodlarimizdan bizgacha yetib kelgan muqaddas urf-odatlardan bo`lib, uni bayram qiJish O`rta Sharq va O`rta Osiyoda qadimdayoq rasm bо`lgan. Asrlar o`tishi bilan Navro`z bilan bog`liq an'analar xajqlar va elatlar o`rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishi zaminida keng yoyila borib, ko`p o`lkalarning an'anaviy milliy bayramiga aylandi.
Narshaxiyning ma'Iumot berishicha, "Navro`z - Yangi yil bayramini o`tkazish" an'analari boshlanganiga uch ming yildan o`tgan. Ingliz olimasi.M.Boys fikricha, zardo`shtiylarda "olov hamda ezgulik homiysi Asha Vahishta sharafiga bahoriy udum - Navro`zni o`tkazish an'anasi paydo bo`lgan". Beruniyning yozishicha, "Navro`z yangi yilning birinchi kuni bo`lib, uning forscha nomi ham shu ma'noni taqozo etadi. Yeroniiklar o`traish zamonlarda yillarni qabisali oylarga bo`lishgan. Bu vaqt quyoshninng Saraton burjiga kirish paytiga to`g`ri kelar edi. So`ngra u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo`ldi. Endi u butun yil unga xizmat qiladigan bir vaqtda, ya"ni, bahor yomg`irining birinchi tomchisi tushishidan gullar ochilguncha, daraxtlar gullashidan mevalari yetilguncha o`simlik unib chiqa boshlashidan takomillashguncha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro`z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan.
Demak, Navro`z 3-3,5 ming yillar ilgari paydo bо`lgan bo`lib, asrlar davomida yangicha qarashlar va arfanalar bilan boyib bordi. Shu bilan birga uning tarkibida ajdodlarimining qadimgi mifologik tasavvuriari va hayot tarzi bilan aloqador raarosim va urf-odatlar ham saqlanib qoldi.