O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

IV. O’zbekiston sovetlar hukmronligi davrida

13-mavzu. Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining

O`rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat

1917-yil fevral inqilobining Turkistonga ta'siri. Muxtoriyatchilik harakati
1917-yil 27-fevralda Petrogradda bо`lgan demokratik inqilob Turkiston o`lkasiga ham o’z ta'sirini o`tkazdi. Turkistonda yangi jaraiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o`lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo`lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g`oyasi nafaqat demokratik ziyolilar orasida, hatto oddiy xalq o`rtasida ham ancha ommalashgan edi.
1917-yilning mart-aprel oylari o`lkaning siyosiy uyg`onishida burilish davri bo’ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilari va islom ulamolarining yetakchilari bо`lgan Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori (1878-1931), Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev (Ubaydulla Xo’jayev; 1882-1938), Fitrat (1886-1938), Fayzulla Xo’jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burhonov (1875-1934), Mustafo Cho`qay (1886-1941), Muhammadjon Tinishboyev (1879-1939), Sherali Lapin (1868-1919), Ahmad Zakiy Validiy (1890-1970), Obidjon Mahmudov (1858-1936) o`lkada yangi tashkil qilingan "Sho`roi Islomiya" (1917 yil mart), "Sho`roi Ulamo" (1917 yil iyun), 'Turon" jamiyatlari va "Turk adami Markaziyat (federalistlar) firqasi" (1917 yil iyul), "Ittifoqi rauslimin" (1917 yil sentyabr) siyosiy partiyalarining tuzilishida muhim rol o`ynadilar.
1917-yil 7-aprelda Petrograddagi Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet N.N.Shchepkin rayisligida Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti tashkil qilindi. Komitet tarkibiga 9 kishi kirgan bo`lib, ularning to`rttasi: Alixon Bukeyxonov, M.Tinishboyev, Sadri Maqsudov, A. Davletshinlar turkiy xalqlar vakillari edi. Keyinchalik Turkiston Komitetining tarkibi o’zgartirildi.
Jadidchilik 1917-yilda ma'rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko`tarilgan edi. O`sha 1917-yilning o’zida to`rt marta Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o`tkazildi. 1917-yil 16-23 aprelda Toshkentda bо`lgan I-qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish g`oyasi olg`a surildi. Bu g`oya Turkiston xalqlarining o’z milliy davlatchiligini tiklash yo`lidagi dastlabki qadami edi.
Butunturkiston musulmonlari I qurultoyining so`nggi majlisida Markaziy rahbar organ-Turkiston o`lka musulmonlari Kengashi (Kraymussovet) tashkil etilishi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad milliy ozodlik harakatiga tashkiliy va markazlashtirilgan xususiyat kasb etish uchun bir-biri bilan tarqoq aloqada bо`lgan jamiyat, qo`mita va ittifoqlarni birlashtirish edi. Turkiston musulmonlari Markazi Kengashiga Mustafo Cho`qay rayis, Validiy bosh kotib, Munavvar Qori, Behbudiy, U.Xo’jayev, O.Mahmudov, Toshpo`latbek Norbo`tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a'zo qilib saylandi. Munavvar Qori va Sadriddinxon Sharifxo’ja Qozi o`g`li boshchiligida Toshkent qo`mitasi tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon to`ra yetakchiligida Farg`ona bo`limi ham tashkil topdi. Markaziy sho`roning organi sifatida "Najot" (muharriri-Munavvar Qori), keyinchalik "Kengash" (muharriri-Validly) gazetalari chiqa boshladi. Shuningdek, 1917 yilda nashr qilingan "Ulug` Turkiston", "Turon" gazetalarida muxtoriyatchilik g`oyasi bilan sug`orilgan maqolalar chop qilindi.
Shunday qilib, 1917-yil bahorida Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam tashlandi. Tarixda ilk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qafiy intilishi, o’z an'analari, urf-odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlarning ifodachisi bo'lgan Milliy Markaz - Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi tashkil etildi.
Afsuski, birlashish jarayonlari har doim ham bir tekis rivojlanmadi. Asr boshidan buyon davom etayotgan "jadid-qadim" nizolari demokratik harakat saflarida parchalanish yuz berishiga olib keldi. Ma'lumki, 1917-yil 14-martda Toshkentda "Sho`roi Islomiya" tashkil topgan edi. Aksariyati jadidlardan iborat bu tashkilot a'zolari Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. 1917-yil iyun oyida Munavvar Qori boshchiligidagi "Sho`roi Islomiya" tashkilotidan "Sho`roi Ulamo" ajralib chiqdi. Sherali Lapin uning Toshkent shu'basiga asos soldi. Oradan ko’p vaqt o`tmay, Qo`qon shahrida ham "Sho`roi Ulamo" jamiyati tuzildi. Lekin ikki jamiyat o`rtasida g`oyaviy kelishmovchiliklar mavjud bo`lib, ular bir-biri bilan kelisha olmasdilar. Chunki "Sho`roi Ulamo" jamiyati o’z dasturida islom dtninmg an'anaviy asoslari bo`yicha ish ko`rishini ma'lum qilsa-da, aslida Lapin boshchiligidagi Toshkent ulamochilari avval rus monarxiyasi, so`ngra bolshevizm g`oyalari bilan o’z xarakatlarini muvofiqlashtirishga behuda urindilar. "Sho`roi Ulamo" jamiyati o’z maqsadlari targ`iboti uchun "Al - Izoh" jurnalini chiqara boshladi (muharriri-Abdumalik hoji Nabiyev). Har ikki jamiyat o`rtasida g`oyaviy kurash, xususan, matbuot sahifalarida avj olib ketdi.
1917-yil 10-sentabrda Toshkentda Butun Turkiston musulmonlanning II qurultoyi ochildi. "Sho`roi Islomiya" tashabbusi bilan chaqirilgan ushbu qurultoy hokimiyatni ishchi, soldat va dexqon deputatlari Sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Ushbu qurultoyda qabul qilingan rezolyutsiyalarda milliy demokratiya o’zi tutadigan yo`lning muhira asoslarini birinchi marta qafiy qilib aytdi: hukumat demokratik siyosat yurgizadigan bo`lsa, ana shundagina musulmonlar bu hukumatda ishtirok etadilar. Ikkinchi qurultoyda faqat Milliy Markaz-Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi mintaqadagi tub yerli aholi manfaatlarini himoya qilishi mumkin degan fikr qafiy qilib qo`yildi.
1917-yil 20-sentabrda Toshkentda bo`lib o`tgan Turkiston va Qozog`iston musulmonlarinmg qurultoyi "ulamochilar" bilan "sho`roi islomchilar" o`rtasidagi uzoq va qizg`in baxslarga qaramay, nihoyat, kelishish va murosa yo’lini topdi. Qurultoyda "Sho`roi Islomiya", "Sho`roi Ulamo", "Turon" va boshqa siyosiy tashkilotlarni birlashtirish yo'li bilan butun Turkiston mintaqasi uchun umumiy bо`lgan "Ittifoqi muslimin" degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi.
Qurultoy ishidagi asosiy raasala Turkiston o`lkasining bo`lajak siyosiy tuzumini belgilash edi. O`sha paytda Toshkentda nashr qilingan "Ulug` Turkiston" gazetasida yozilishicha, "Qurultoy Mulla Muhammadxo’ja eshon va Mulla Siddiqxo’ja eshonlarning boshqaruv shakli haqida"gi nutqlarini tinglab, duoyu ijobat ila Turkiston Muxtoriyatini tayin etishga jazm qildi. Qurultoy muxtoriyatga "Turkiston Federativ Respublikasi" degan nomni qo`yib, parlament respublikasi asosida tuzilajak bo`lg`usi davlat tuzumining bosh tamoyil va me'yorlarini belgilab berdi.
Shu tarzda Turkistonda muxtoriyat hukumati yuzaga kelmasdan ancha oldin jamiyatning keng qatlamlari vakillari, ilg`or ziyolilar bu harakatda faol qatnashib, uning poydevorini yaratishga zamin hozirladilar.
Oktabr to`ntarishi. Turkistonda sovet tuzumining o`rnatilishi, bolsheviklarning mustamlaka va shovinistik siyosati 1917-yil 25-oktabrda (yangi sana bilan 7 noyabrda) qurol kuchiga tayangan V.I.Lenm boshchiligidagi bolsheviklar (kommunistlar) Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag`darib tashlab, hokimiyatni zo`ravonlik yo`li bilan egallashdilar. Rossiyaning markazida yuz bergan voqeaiaming aks-sadosi oradan ko’p o`tmay Turkistonga hara yetib keldi.
28-oktabrda Toshkentning yangi shaharida rus ishchilari va soldatlari bolsheviklarning qutqusi bilan qurolli to`qnashuvlarni boshlab yuborishdi. Ular general Korovichenko qismlaridan ustun keldilar. 1 noyabrda Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo`mitasi qamoqqa olindi. Toshkentda zo`ravonlik yo’l bilan sovet hokimiyati o`rnatildi.
Hujjatlarning guvohlik berishicha, 1917-yilning kuziga kelib, o`lka shaharlari, viloyatlari va uyezdtarida aholining hokimiyatni sovetlarga o`tishini talab qiluvchi faol chiqishlari kuzatilmagan. Akstncha, joylardan kelib turgan xabarlar va telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo`llab-quvvatlash haqida gapirilar ekan, bolsheviklar va boshqa bosqinchilarning hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi talablari fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta'sis Majlisini chaqirish g`oyasi qo`llab-quvvatlanardi.
Demak, 1917-yil noyabr oyining boshida bolsheviklar faqatgina qurol kuchiga tayangan holda Toshkent shahrida hokirniyatni qo`lga kiritishdi. Bu holni arxivlarda saqlanib qoigan o`sha davrga oid ko’plab rasmiy hujjatlar ham isbotlaydi. Turkiston respublikasi rahbarlarida bir keyinchalik quyidagi fikrni e'tirof etishga majbur bо`lgan edi: "Turkiston bir necha o`n yillar mobaynida chorizm mustamlakasi bo`lib keldi va bu hol barcha ijtimoiy kayfiyat va raunosabatiarda o’zining o`chmas muhrini qoldirdi. Samoderjaviye tomonidan olib borilgan mustamlakachilik kayfiyati va siyosati amaldorlar va xizmatchi unsurlardan tashqari hatto, rus temir yo`lchilariga ham o’z ta'sirini o`tkazgan edi. Shundan ma'lumki to`ntarish ham, sovet hokimiyatini ham bu yerda faqat rus kishilari amalga oshirdi. Tub aholidan esa, mustamlakachi hokimiyatga aloqador kishilargina, unda qatnashishi murakin bo`lib, tub aholining qolgan qismi uchun bu g`oyalar begona va tushunarsiz edi".
1917-yil 15-22 noyabrda Toshkent shahrida bo`lib o`tgan o`lka rus ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining III syezdida 15 kishidan iborat hukumat-Turkiston o`lkasi Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Unda 8 o`rin so'1 eserlarga, 7 o`rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi. Biroq hukumat faqat rusiyzabon yevropaliklardan iborat bo’ldi. Turkiston Xalq Komissarlari soveti (XKS) raisi lavozimini kasbi chizmachi bо`lgan bolshevik F. Kolesov egalladi. Harbiy komissar qilib, izvoshchi Perfilyev, boshqa komissarlik lavozimlariga ham shunga o`xshash kelgindilar tayinlandilar, Hukumat tarkibiga tub aholi vakillaridan bitta ham vakil kiritilmadi. Bu tasodifiy hol emas edi, albatta.
Turkistonda so'1 inqilobiy siyosiy gumhlar, ularning namoyandalaridan tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklar mohiyatan chorizm mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar. Shu bilan birga Oktabr to`ntarishidan keyin Rossiyada bо`lgani singari, Turkistonda ham inqilobiy aqidalarga, eng avvalo sinfiylik tamoyillariga amal qilindi. Mulkdorlar ekspluatator va ezuvchilar; Milliy ziyolilar, o`qimishli, obro`-e'tiborli xalq vakillari-milliy burjuaziya korchaionlari va malaylari; Islom dini rahnamolari-reaksion oqim deb, ularga qarshi ayovsiz kurash boshlab yuborildi.
Turkiston o`lkasidagi dastlabki sovet hukumatining ziddiyatli tarkibi tnintaqada yevropalik ahoii hukmronligini mustahkamlashga qaratilgan edi. Yo’qotilishi intizorlik bilan kutilgan mustamlakachilik, yangicha asosda boshlanib ketdi. "Turkistondagi mustamlakachilik hatto, sovet hokimiyati taraqqiyotlning butun bir yo`nalishini belgilab berdi",-deb keyinchalik tan olgan edi G. Safarov.
Mahalliy millatlarni siyosiy jarayonga aralashtirilmaganligi o`lka xalqlarining sovet hokimiyatiga bо`lgan ishonchsizligini yanada kuchaytirdi. Hatto, Turkistondagi rus aholisining demokratik qatlamlari ham bolsheviklar va so'l eserlarning bunday makkorona siyosatiga qarshi chiqdilar, Hukumat tuzishda ulug` davlatchilik shovinizmi aqidalariga amal qilinganligi yangi hokimiyatning siyosiy faoliyatini oldindan belgilab berdi.
Hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tishi bilan o`lkada Muvaqqat hukumatning barcha bo`g`inlari tugatilib, o`rniga avvalo jazo organlari va sovet boshqaruv tizimi o`rnatildi. Bu tasodifiy hol bo`lmagan. Boisheviklar hukmronligi zo`ravonlik o`rnatilgandagina saqlanib qolishi tnumkin edi. Shuning uchun ham, Turkiston XKS 1917-yil 28 noyabrda o`lkada qizil gvardiya bo'linmalarini tuzish haqida qaror qabul qiladi. Bu bo`linmalar sovet tuzumi va bolsheviklarga qarshi ko`tarilgan dastlabki ongli chiqishlarni bostirishda faol ishtirok qildilar. Shu vaqtning o’zida Butunrossiya Favqulodda komissiyasi (cheka) organlari va Inqilobiy tribunallar tashkil etildi. Proletariat diktaturasining bu jazo organlari ozodlik va demokratiyani bo`g`ishda, to’g’ri fikrlaydigan kishilarni qatag`on qilishda muhim qurol bo’ldi va Vatanimizning tarixida o’zining mash'um asoratlarini qoldirdi.
Turkiston XKS 1917-yil oxirlarida o’z qarori bilan "Sho`roi Islomiya" va boshqa mahalliy demokratik tashkilotlarni tarqatib yubordi. Bu tashkilotlarning rahbarlari keyinchaiik Turkiston Muxtoriyati hukumatiga qo`shildilar, ayrimlari sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatiga g`oyaviy rahnamolik qildilar. Shunisi xarakterliki, "Sho`roi Ulamo" tashkilotining Toshkent sho`basi faqat 1918 yil 13 mayda yopildi.
Shunday qilib, dastavval Rossiya markazida qaror topgan sovet tuzumi Turkistonda ham o`rnatildi. Zo`ravonlik va xalqlarni ezishga qaratilgan sovet siyosati o’zining ilk kunlaridan boshlab, Turkistondagi tub xalqlarga nisbatan mustamlakachilik zulmint yuritdi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik tizirai sovet Rossiyasi davrida yanada takoraillashtirildi.