O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

15-mavzu. Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining

fashizm ustidan qozongan g`alabaga qo`shgan hissasi.

Urushning boshlanishi. Umumiy harbiy safarbarlik
Insoniyat juda ko’plab urushlarni boshidan kechirgan bo`lib, bular ichida eng dahshatlisi, 50 mln dan ortiq kishining yostig`ini quritgan, XX asr fojeasi bo`lmish ikkinchi jahon urushidir. Olti yil (1939 yil sentabr 1945 yil sentabr) davom etgan bu urush yer sharining 80% aholisi joylashgan hududni o’z ichiga olgan 61 ta raamlakatni qamrab oldi.
Ikkinchi jahon urushini Angliya, Fransiya va SSSR kabi yirik davlatlar o`rtasidagi ixtiloflar, xususan, paydo bо`lgan dastlabki damlaridanoq tashqi siyosat strategiyasi "jahon proletar inqilobi" mafkurasiga tayanib, butunjahon kommunistik imperiyasini tuzishga qaratilgan sovet davlati hamda Germaniya va Yaponiya kabi agressiv kuchlarning dunyoga hukmron bo’lish uchun intilishlari keltirib chiqardi. Urushning asosiy aybdorlari jahonga hukmronlik qilish da'vosi bilan maydonga chiqqan Adolf Gitler va losif Stalin yurgizgan agressiv siyosat bo’ldi. Fransiya va Angliya siyosiy yetakchilarining javobgarligi shundan iborat bo’ldiki, ular bolshevizm xavfiga qarshi turuvchi kuchni tashkil qilish g`oyasi bilan Germaniyada gitlerchilar partiyasining mustahkamlashuviga yordam beribgina qolmasdan, Avstriyaning Germaniya tarkibiga qo`shib olinishiga (1938y mart) va Myunxen bitishuviga (1938 y sentyabr) yo'1 ochib berdilar. Bu esa, ikkinchi jahon urushining boshlanishi uchun asos bo`lib xizmat qildi.
30-yillar oxirlarida xalqaro keskinlikning va ikkinchi jahon urushining boshlanishida Stalin boshliq sovet rahbarlari kapitalistlarni o’zaro urushtirib, ularning kuchi kamayishi bilan qizil armiya kuchlarining qaqshatqich zarbasini berishga intilishlari va aynan shu maqsadda 1939-yil 23-avgustda Germaniya bilan 10 yil muddatga o’zaro - hujum qilmaslik to’g’risidagi shartnomasi ularning javobgarliklarini tashkil qiladi. Sovet-german bitimining maxfiy qo`shimcha bayonnomasiga ko`ra, Germaniya bilan SSSR ta'sir doiralarini bo`lib olishgan edi. Ularning manfaatdor hududlari chegarasi Polshadan o`tgan bo`lib, G’arbiy Ukraina va G’arbiy Belorusiya hududlari hamda Boltiq bo`yi mamlakatlari SSSR ta'sir doirasidagi hudud ekanligi Germaniya tomonidan tan olingan edi. Eng so`nggi tarixiy tadqiqotiar "avgust bitimi" mamlakat xavfsizligini mustahkamlab, sovet-german urushining boshlanishini orqaga surgan emas, balki, ikkinchi jahon urushini va unga SSSR ning tortilishini tezlashtirgan hujjat bо`lganligini ko’rsatadi. Chunki Germaniya davlatining ham, Sovet davlatining ham strategik maqsadlarini aks ettirgan bu shartnomaga muvofiq Germaniya bilan SSSR Polshaga bir vaqtda qo`shin kiritishlari lozim bо`lgan. Shunga ko`ra 1939-yil 1-sentabrda fashistlar Germaniyasi Polshaga bostirib kirdi. 3-sentabrda esa Angliya va Fransiya Germaniyaga urush e'lon qildilar hatnda ikkinchi jahon urushi boshlandi. Natijada Germaniya ikki frontda urush holatida bo`lib qoldi. Gitler jahon jamoatchiligi ko’z o`ngida halokatli urush yong`inining asosiy aybdori bo`lib namoyon bo’ldi. Stalin esa aynan shuni kutgan edi. U sovet qo`shinlarini 17 sentabrdagina Polsha hududlariga kirita boshladi va Sharqiy Yevropaning «haloskori» sifatida G’arbiy Belorussiya yerlarini bosib olib, keyinroq rasmiy ravishda SSSR ga qo`shib oldi.
1939-yil oxiri 1940-yil boshlarida bо`lgan sovet-fm urushi natijasida Finlandiya Leningrad va Murmansk oralig`idagi o’z yerlarini SSSRga berishga majbur bo’ldi. 1940 yil iyunda Estoniya, Latviya va Litva davlatlarini bosib olib, avgust oyida o’z tarkibiga kiritdi. O’z hududlarini bunday kengaytirish siyosati Germaniya va SSSRni 1939-1940 yillarda yanada yaqinlashtirdi. G’arbiy Yevropada fashistlar Germaniyasi Polsha, Norvegiya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya, Daniya, Lyuksemburg kabi davlatlar poytaxtlarini bosib olganda, sovetlar hukumati nemis qo`mondonligini tabriklab borgan.
Kapitalistlar o’zaro urush natijasida zaiflashishini kutayotgan Stalin boshliq sovetlar hukumati bir zarba bilan Yevropani sovetlashtirishga tayyorlanar, buni zimdan his qilgan Gitler hukumati Stalindan xavfsirar, ularning har biri "hujum qilmaslik haqidagi bitimini o’zi uchun qulay bо`lgan paytda bekor qilishni oqilona ish deb o`ylardilar. Aynan shu narsa ikkita "do`st" davlat o`rtasidagi muqarrar urushni texlashtirdi.
1941-yil 22-iyul yakshanba kuni tongotarida avgust shartnomasini buzib, fashistlar Germaniyasi SSSR ga hujum boshladi. Germaniya bilan uning ittifoqchilari-Italiya, Fillandiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya ham Sovet Ittifoqiga qarshi urushga kirdilar. Bu urushga majburan tortilgan Sovet Ittifoqi xalqlari mustamlaka asoratida bо`lgan barcha respublikalar shu jumladan, O’zbekiston xalqlari uchun og`ir sinovlar vaqti va ularning nemis fashist bosqinchilariga qarshi fidokorona kurashi boshlandi.
Urushning dastlabki kunlaridanoq, butun mamlakatda bо`lganidek, O’zbekistonda ham partiya tashkilotlari tomonidan mitinglar va yig`ilishiar tashkil qilindi. 1941-yil 22-iyundayoq Toshkent to`qimachilik kombinatining ishchilari ana shu daqiqadan boshlab o’zlarini Vatan himoyasiga safarbar qilingan deb hisoblashlarini bildirdilar. 23-24 iyunda Samarqand, Buxoro, Andijon, Namangan, Farg`ona, Nukus va boshqa shaharlardagi yig`ilishlarda Vatan himoyasi uchun har qanday vazifani bajarishga shay ekanliklarini bildirgan O’zbekistonliklar harbiy komissarliklarga frontga ko`ngilli sifatida jo`natishlarini so`rab arizalar bera boshladilar.
Arxiv hujjatlarimng dalolat berishicha, urushning dastlabki kunlavida respublikaning shahar va tuman harbiy komissarliklariga 14 mingdan ortiq ariza tushgan. Bu O’zbekistonliklarning o’z vatanparvarlik burchlarini, har bir urush insoniyat boshiga kelgan ofat ekanligini yuksak darajada anglab, urush olovini yoquvchilarga qattiq nafrat bilan qarashliklarini ko’rsatadi. Chunki boshlangan urush yuqori hokimiyat rahbarlari orasida sarosimalikni keltirib chiqargan bo’lib, faqat 29 iyundagina Xalq Komissarlari Kengashi nomidan joylarga ko’rsatmalar jo`natib, unda umsh ahvolni keskin o’zgartirib yuborganligi, Vatan jiddiy xavf ostida qolganligi, barcha ishlarni harbiy izga solish uchun tez va qafiy ravishda qayta qurishni amalga oshirish zarurligi ko’rsatilib, hamma narsa fromt uchun, hamma narsa g`alaba uchun chaqirig`i talab darajasiga ko`tarilgan edi. 1941-yil 30-iyunda I.V.Stalin boshchiligida Davlat Mudofaa Qo`mitasi tashkil etilib, davlat, harbiy va partiyaviy hokimiyat uning qo`liga o`tdi. Stalin hukumat nomidan 3 iyulda radio orqali xalqqa murojaat qilib, haqiqiy ahvolni bayon qildi. Qurolli kuchlarga strategik ratibarlikni amalga oshirish uchun Oliy bosh Qo`mondon Qarorgohi tashkil etilib, 8 avgustda Stalin Oliy bosh Qo`mondon lavozimini qabul qildi. Barcha muhim harbiy-siyosiy qarorlarni qabul qilish haqiqatdan uning qo`lida to`plangan bo’lib, bu qarorlar DMQ yoki VKP (b) MQ Siyosiy byurosining qarorlari sifatida rasmiylashtirilgan.
Urushning dastlabki kunlaridanoq sovet xalqi-O’zbekistonliklar ham bosqinchllar ustidan g`alabaga erishishga butim kuchlarini baxshida etdilar. Mustabid tuzum zulmi ostida ezilayotgan xalqlar qandaydir g`oyalarni emas, balki ona-yurt-Vatanlarini himoya qildilar. O’zining vatanparvarlik burchini yuksak darajada his qilgan o’zbek xalqi fashizmdan faqat SSSRni emas, eng avvalo O’zbekistonni himoya qilishni, uni yana bir bosqinchvdan saqlab qolishni maqsad qilib qo`ygan edi. Chunki xalqimiz sotsializm niqobi pstida qilingan bosqinchilik siyosiy qatog`onlar zahmini hali unutmagan bir davrda gitlerchi bosqinchlarning bosib olingan hududlarda qilgan ashaddiy jinoyatlari, ular o`rnatayotgan tartib to’g’risidagi xabarlarni eshitib fashizmning mustabid tuzumdan ham dahshatliroq, insoniyat boshiga kelgan ofat ekanligini anglab yetgan edi, ya'ni xalq o’zini dushmanni to`xtashishga va uloqtirib tashlashga qodir bо`lgan birdan bir kuch deb his qildi. U kommunistik tizim foydasini emas, balki fashizmga qarshi kurashning, adolatli ekanligi g`oyasini tanladi. Shu jihatdan ham I.A.Karimovning urush davri voqealarini, jangchilarimizning jasoratlarini tahlil etishda va ta'riflashda ham mafkurabozlikni... kamroq aytishga doir chaqirig`i nihoyatda dolzarb bo`lib jaranglaydi. Prezident haqli ravishda bunday deb ta'kidlagan edi: "Ikkinchi jahon urushiga qanday qaramasin, bu urush qaysi g`oya ostida va kimning izmi bilan olib borilgan bo`lmasin, o’z Vatani, el-yurtining yorug` kelajagi, beg`ubor osmoni uchun jang maydonlarida halok bо`lganlarni, o’z umrlarini bevaqt xazon qilgan insonlarni doimo yodda saqlaymiz. Bu achchiq, lekin oliy haqiqatni unutishga hech kimning haqqi yo’q va bunga yo'1 ham bermaymiz!" Chunki O’zbekistonliklarning jang maydonlaridagi jasorati, front orqasidagi fidokorona mehnati mustabid davlat mashinasining tazyiqi, erksiz harakat tarzida emas, balki ongli, asl vatanparvarlikning manbai bо`lgan Vatanga muhabbat tuyg`usining yuksak darajadagi ko`rinishi bo’ldi.
Urushning dastlabki kunlaridayoq O’zbekistotining barcha moddiy va ma'naviy kuchlari, resurslari front uchun safarbar qilina boshlandi. Umumiy harbiy safarbarlik e'lon qilindi.
O’rta Osiyo harbiy okrugi front uchun 1941-yil iyundan 1942-yil oxirigacha harbiy safarbarlik asosida 109 ta harbiy qo`shilma tuzdi, harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh qo`mondonlik qarorgohi rezerviga 86 diviziya va brigada jo`natdi.
O’zbekiston hukumati milliy harbiy qo`shilmalar tuzish tashabbusi bilan chiqdi, 1941-yil 13-noyabrdan 1942-yil martigacha 14 ta milliy harbiy qo`shilma, jumladan, 9 ta o`qchi brigada, 5 ta otliq askarlar diviziyasi tuzilib frontga jo`natildi. Umuman, urush boshlarida 6.5 million kishidan iborat bо`lgan O’zbekiston aholisining 1.433.230 tasi urushga safarbar etilgan. Ularning ko’pchiligi mardlik namunalarini ko’rsatib, jangovar orden va medallar bilan taqdirlandi. Chunki ota va onalar, O’zbekiston xalqi o’z o`g`lonlarini frontga jo`natar ekanlar, ularga bosqinchilarga qarshi sharaf bilan kurashish, o`tmishda bosqinchilarga qarshi kurashlarda g`olib chiqqan qahramonlarning jangovar jasoratlaridan namuna olishni, mard, botir askar bo`lib, dushmanlar ustidan g`alaba qozonishlarini tilab qolgandilar.
Harbiy vaziyat front orqasini mustahkamlash yuzasidan shoshilinch chora-tadbirlar ko`rishni talab qildi. Xalq xo’jaligini qayta qurib, harbiy izga tushirish umumiy dasturning tarkibiy qismi bo’ldi. O’zbekiston iqtisodiyoti ham harbiy vaziyatdan kelib chiqib zudlik bilan front manfaatlariga bo`ysundirildi. Respublika sanoat korxonalari urush boshlanishi bilanoq qayta qurtlib, mudofaaga zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga o`tkazildi. Qayta qurish grajdanlar urushi yillarida sinovdan o`tgan harbiy-kommunistik usullar bilan amalga oshirildi, 26 iyundan boshlaboq mamlakatda ishchilar va xizmatchilar uchun ishdan tashqari vaqtda majburiy ishlab berish joriy etildi. Katta yoshdagilar uchun ish kuni olti kunlik ish haftasida 1 soatgacha uzaytirildi. Aslida ish kuni 12-14 soatga cho’zilardi. Ta'tilga chiqish bekor qilindi. Bu hol ishchi xizmatchilar sonini ko’paytirmasdan turib ishlab chiqarish quvvatlari hajmini taxminan- 103 ga oshirish imkonini berdi.
Ishchi kuchining yetishmasligi natijasida idora xizmatchilari. uy bekalari, o’quvchilar ishlab chiqarishga jalb etildi.1941 yil dekabrda harbiy korxonalarning barcha xodimlari safarbar deb e'lon qilindi va mazkur korxonalarga biriktirib qo`yildi. Korxonalardan o’zboshimchalik bilan ketib qolganlar 5 yildan 8 yilgacha muddat bilan qamoqqa hukm qilinardi. Biroq odamlar mamlakat ichkarisida-O’zbekistonda ham "yuqoridan" ortiqcha qistovsiz ozodlik va mustaqillik yo`lida fidokorona mehnat qildilar.
Respublika hukumati 1941-yil sentyabr-dekabrda O’zbekistonda sanoat ishlab chiqarishni harbiy izga raoslab qayta qurishning umumiy rejalarini belgilab berdi. Qabul qilingan qarorlarda xalq xo’jaligini qayta qurishga doir aniq vazifalar belgilangan bo`lib, sanoat korxonalarining mudofaa mahsulotlarini ishlab chiqarishga o`tish muddatlari belgilanib, ichki imkoniyatlardan foydalanish tavsiya etilgan.
Kadrlar, xom-ashyo, ishlab chiqarish vositalari tanqisligiga qaramasdan 1941-yil dekabrdayoq respublikadagi 30 ga yaqin korxona mudofaa uchun mahsulot bera boshladi Korxonalarda front brigadalari nomini olgan brigadalar tuzila boshladi, dastlab oktyabrda "Tashselmash" zavodida tashkil etilgan bo`lsa, 1942-yil boshlartda ularning soni 1,5 mingga yetgan. 1942-yil o`rtalariga kelib xalq xo’jaligini qayta qurib, harbiy izga o`tkazish O’zbekistonda asosan oxiriga yetkazildi.
O`lka aholisi an'anaviy vatanparvarligining ajoyib namunalaridan biri frontga umumxalq yordami ko’rsatish edi. O’zbekistonliklar urushning dastlabki kunlaridanoq mudofaa jamg`armasini tashkil etish harakatida faol ishtirok etdi. Mudofaa jamg`armasiga ishchilar, ziyolilar bir kunlik ish haqlari, "kommunistik shanbalik"larda ishlab topilgan pullar, fuqarolarning shaxsiy jamg`armalari, qimraatbaho boyliklari, davlat zayomlari, buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari topshirilardi. Urushning dastlabki kunlarida respublika aholisidan 30 million so`mlik miqdorda pul, obligatsiya va qimmatbaho buyumlar to`plandi, O’zbekiston aholisi urush yillarida mudofaa jamg`armasiga jami 649, 9 mln. sum pul va 55 kg.ga yaqin oltin, kumush va boshqa qimmatbaho inetallar topshirdi. Bu jamg`arma hisobiga tank kolonnalari, aviatsiya eskadrilyalari, bronepoyezdlar qurilib frontga jo`natildi.
Aholi tomonidan issiq kiyimlar to`plash va tayyorlash keng avj oldi. Respublika aholisi urushning dastlabki olti oyi mobaynida 421,5 mingta turli issiq kiyimlar frontga yubordi. Jangchilar uchun to`plangan buyumlar, oziq-ovqatlarni O’zSSR Oliy Soveti Prezidiumining rayisi Y. Oxunboboyev (1885-1943) rahbarligidagi delegatsiya frontning oldingi marralariga yetkazib berdi.
Mustabid tuzum tazyiqi, qatag`onlarga qaramasdan O’zbekistonliklarning ikkinchi jahon urushi yillarida ko’rsatgan yuksak vatanparvarlik namunalari bu xalqning ko’p ming yillik tarixga, boy ma'naviy merosga ega ekanligi, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni bir xilda his qilishini ko’rsatadi.
Urushning og`ir yillarida o’zbek xalqining asosiy ma'naviy-ahloqiy xususiyatlari, uning insonparvarligi yorqin namoyon bo’ldi, ya'ni yurtboshimiz aytganlaridek: "tarixning o`yini ham, omonsiz jangu jadallar ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizning insoniylik tabiatiga dog` tushira olmadi".
Urushning dastiabki kunlaridan boshlab butun mamlakatda bо`lgani kabi O’zbekistonda ham oziq-ovqat va sanoat mollari kamayib ketdi. Aholining ahvoli keskin yomonlashdi. Shahar aholisini oziq-ovqat bilan ta'minlash "chiptalar" bo`yicha amalga oshirila boshlandi. Ishchilar va xizmatchilar kuniga faqat 400-500 gr. past navli non olardi, qaramog`dagilar esa, yuqoridagi miqdordan 1,5 barobar kamroq olishardi. Aholiga go`sht, baliq, yog`, yorma, makaron sotishda ham me'yorlangan taqsimot joriy qilindi. Me'yorlangan taqsimot qishloq aholisiga umuman tadbiq etilmagan. Qishloq mehnatkashlari mehnat kunlariga oladigan natura (raahsulot bilan) to`lovi va shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida yetishtirilgan qishloq xo’jalik mahsulotlari hisobiga oziq-ovqat bilan ta'minlanishlari lozim edi. Lekin bu mahsulotlar juda cheklangan miqdorda edi. 4 yil urush mobaynida kolxozlar dehqonlarga amalda pul to`lamaganlar va mehnat kunlariga nihoyatda kam miqdorda mahsulot berganlar. Urush tufayli qiyin va og`ir sharoitda qolganiga qaramasdan ko`chirib keltirilganlarga, yarador va nogironlarga, frontga ketganlarning xotinlari va bolalariga ko’rsatgan g`amxo`rligi o’zbek xalqining birlik va qardoshlarcha do`stlikka insonparvarlik bilan intilishining yorqin timsoli, ulkan ahloqiy kuch-qudrati va haqiqiy samimiy olijanobligining chin ma'nodagi isboti bo’ldi.
O’zbekiston urush yillarida Rossiyaning bosib olingan rayontardan-Ukrainadan, Belorussiyadan hammasi bo`lib bir milliondan ortiq kishini qabul qildi. Ulardan 200 ming nafari bolalar edi. Aholi ularga turar-joy berib, o’zi siqilib yashadi, ko`chib kelganiarni to`ydirish uchun oxirgi bo`lak nonini ham bo`lib berdi, ular poyabzal, kiyim bosh to`pladi. Ularga 135 ming kv.m turar-joy maydoni ajratib berildi. Ko`chirib keltirilganlarni ishga joylashtirish yuzasidan katta ishlar amalga oshirildi. Faqat Toshkent shahrining o’zida 1941-1942 yillarda qariyib 240 ming kishi joylashtirildi va ish bilan ta'minlandi.
Ko`chirib keltirilgan bolalarni qabul qilishni tartibli yo`sinda tashkil etish maqsadida respublika hukumatining qarori bilan 1941 yil oktyabrda evakuatsiya qilingan bolalarni qabul qilish uchun markaziy punkt, tashkil etilib, joylashtirish bo`yicha respublika viloyat, shahar va tuman komissiyalari tuzildi. Faqat 1941 yil 25 noyabrda 1942 yil oktyabrga qadar respublikaning evakuatsiya punktlari orqali 15649 nafar bola o`tdi. Ko’pgina oilalar ikki va undan ortiq yetim bolalarni o’z tarbiyalariga oldilar. Toshkentlik Shomahmudovlar turli millat farzandlaridan 14 bolani o’z oilalariga tarbiyaga oldilar. Kattaqo`rg`onlik Hamid Samadov oilasi 12 bolani asrab oldi. F. Qosimova 10, M. Jo`rayeva va Ashurxo’jayeyalar 8 bolani o’z oilalariga oldilar. 1943 yilning oxiriga kelib shaharlarda 4672 bola, qishloqlarda esa, 870 bola o’zbek oilalari tomonidan tarbiyaga olingan edi. Urush arafasida respublikada 106 ta bolalar uyida 12 ming bola tarbiyalanayotgan bo`lsa, 1945 yilga kelib, ularning soni O’zbekiston viloyatlarida va Qoraqalpog`istonda 263 ta bolalar uyida 31300 bolaga yetdi. 1943 yilda bolalar bog`chalarida tarbiyalanayotgan 53072 boladan 15108 nafari evakuatsiya qilingan bolalar edi. Yuqoridagi aniq dalillar xalqimizning boshqa millatlarga bо`lgan mehr-muhabbatining, bag`rikenglik fazilatlarini aks ettiradi.
Urush yillarida O’zbekistonga frontda yarador bо`lgan jangchilar ko’plab keltirildi. Urush boshlangandayoq respublika hukumati gospital bazasini tashkil qilishga kirishgan edi. 1941 yil 1 oktyabrgacha O’zbekiston sog`liqni saqlash xalq komissarligi tizimida 14950 o`ringa ega bо`lgan 47 gospital barpo etildi va zarur uskunalar bilan jihozlandi. Faqat Moskva, Kalinin, Rostov va boshqa viloyatlardan 15900 o`rin-karovatga ega bо`lgan 48 gospital respublikamizga ko`chirib keltirildi va ishga tushirildi. Evakuatsiya qilingan gospitallarga Toshkentdagi va O’zbekistonning boshqa yirik shaharlardagi eng yaxshi binolar ajratib berildi. 1942 yilning oxirida O’zbekiston hududida 39140 o`ringa ega bо`lgan 113 ta evakuatsiya gospitallari joylashtirildi. Urush yillarida bu gospitallarga 164382 yarador keltirilgan bo`lib, ulardan 87 foizi davolanib chiqdi. Davolanayotgan jangchilar uchun to`laqonli ovqatlanishni tashkil qilish uchun 750 dan ortiq korxona, tashkilot, kolxoz va savxozlar gospitallarni otaliqqa oldi va butun o’zbek xalqi yaradorlarga g`amxo`rlik qildi.