O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Urush yillarida O’zbekiston sanoati va qishloq xo’jaligi

Yashin tezligida urush olib borish rejasiga ega bо`lgan nemis-fashist qo`shinlari shiddat bilan Sharqqa qarab harakat qilar edi. Front yaqinidagi shahar va qishloqlardan yuz minglab aholi, sanoat korxonalari, o’quv yurtlari, ilmiy tashkilotlar va boshqa moddiy boyliklarni mamlakat ichkarisiga-Sharqqa ko`chirish boshlandi. O’rta Osiyo respublikalariga evakuatsiya qilingan 308 korxonaning 104 tasi (Leningrad to`qimachilik mashinalari zavodi, "Qizil-Oqsoy", "Rosselmash", Sumsk kompressor va Dnepropetrovsk karborund zavodlari, Moskvadagi "Elektrokabel" va "Pod'yomnik" zavodlari, Temir yo`llar xalq komissarligining mashinasozlik zavodi, Chkalov nomidagi aviatsiya zavodi, "Krasno`y put" zavodi, Kiyevdagi "Transsignal" zavodi, Stalingrad kimyo kombinati va boshqalar) O’zbekistonga; ulardan 55 ta korxona Toshkent va Toshkent viloyatiga, 14 ta zavod va fabrika Samarqandga, 22 tasi Farg`ona vodiysiga, ikkitasi Buxoro viloyatiga joylashtirildi. Bu korxonalarni joylashtirish, mohtaj qilish va g`oyat qisqa muddatlarda ishga tushirish vazifasini tashkiliy jihatdan ta'minlash ishi bilan maxsus komissiya shug`ullandi.
Evakuatsiya qilingan zavod va fabrikalarni tiklashda talabalar, o’quvchi, uy bekalari, fan va madaniyat xodimlari, xizmatchilar va kolxozchilar katta kuch g`ayrat bilan tinim bilmay mehnat qildilar va qisqa kunlarda, ya'ni "Rosselmash" 25 kunda, "Qizil Oqsoy" zavodi bu yerga yetib kelganidan keyin oradan 29 kun o`tganda ishga tushirilib, mahsulot bera boshladi. 1941 yil dekabrga kelib evakuatsiya qilingan korxonalarning qariyb 50 tasi ishga tushirildi. 1942 yil birinchi yarmida esa barcha keltirilgan sanoat korxonalari mahsulot chiqara boshladi.
Elektr energiyasi va yoqilg`i ishlab chiqarish, ko`mir, qora va rangli metall bazalarini tashkil etish,kimyo sanoatini rivojlantirish, qurilish materiallarini ishlab chiqarishni ko’paytirish urush yiltaridagi O’zbekiston sanoatining asosiy yo`nalishlari edi. Harbiy ishlab chiqarish quvvatlarini oshirib borish zarurati sanoat qurilishini ko’paytirishni talab qilar edi. - Asosiy qurilish ishlari hashar usuli bilan olib borildi. Elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko’paytirish maqsadida 7 ta yirik va 30 ga yaqin kichik GESlar qurildi, Ayniqsa, O’zbekistonning eng yirik gidroelektrostansiyasi bo`lib qolgan Farhod GESi qurilishi umumxalq qurilishga aylantirib, 10 oy ichida Sirdaryo to`silib, GES ishga tushirildi. Salar, Quyi Bo’zsuv, Tovoqsoy, Oqqovoq, Oqtepa, Qibray GESlari ham muddatidan oldin qurilib ishga tushirildi. Bu respublikada elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko’paytirdi. Elektr energiyasi 1940 yilga qaraganda 1943 yilda 3,5 barovarga oshdi, 1945 yilda esa 1187 million kilovatt soatga ko’paydi. Respublikada ko`mir, neft konlaridagi ish suratlarini ko’paytirish, yangi konlarni ochish borasida ham samarali ishlar olib borildi. Natijada 1945 yilga kelganda 1940 yildagiga nisbatan 30 marta ko’proq, ya'ni 103 million tonna ko`mir qazib olindi. Urush yillarida respublikada "Chuqurlangar", "Tolmozor", "Naymon", "Shahrixon-Xo’jaobod"," Janubiy Olamushuk" va boshqa yangi neft konlari ishga tushirilishi bilan birga Farg`ona vodiysida ishlab turgan "Andijon", "Polvontosh", "Changartosh", " Chimyon", neft konlarida mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish tadbirlari natijasida respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta ko’paydi.
Volfram, molibden, mis va oltin zahiralarining topilishi natijasida O’zbekiston rangli metallar sanoati yaratildi. Olmaliqda mis koni, Langarda molibden fabrikasi ishga tushirildi. Chirchiq elektr kimyo kombinatining ikkinchi navbati, Qo`qon tukqorish (aralash meneral o`g`itlar) zavodining superfosfat zavodiga aylantirib ishga tushirilishi bilan respublika kimyo sanoatida ham sezilarli rivojlanish ko’zga tashlandi.
O’zSSSR XKS ning 1942-yil 17-iyunda Bekobodda metallurgiya zavodini qurish to’g’risidagi qarorini bajarishga 30 mingdan ko’proq kishi jalb etilib, 1944-yil 5-martda O’zbekistonning birinchi metalurgiya zavodi ishga tushirildi. 1945-yil fevralda Bekobod metalurgiya zavodining ikkinchi navbati hatn mahsulot bera boshladi.
Urush yillarida qurilish materiallari, to`qimachilik va poyafzal, oziq-ovqat va mahalliy sanoat tarmoqlari ham rivojlandi.
Sanoatning yangi yo`nalishlarining paydo bo’lishi, zavod va fabrika tarmoqlarining kengayishi kadrlarga bо`lgan talabni ham oshirdi. Shuningdek, ko’p minglab tajribali ishchilarning frontga ketishi ham zavod va fabrikalarda ishchilar sonining qisqarishiga olib keldi. Natijada kasbga ega bo`lmagan kishilarni ham ishga jalb qjltb, ishlab chiqarish jarayonida kasb o`rgatila boshlandi, Ayniqsa 1942 yil 13 fevraldagi O’zSSR Oliy Soveti Prezidumining farmoni bilan ishlaraayotgan mehnatga layoqatli ayollar, o`smir yoshlar, nafaqaxo`rlar hisobiga ishchilar safi to`ldirildi. 1942 yilga kelib respublika sanoat korxonalarida ishlayotgan xotin-qizlar 63,5 % ni tashkil qilgan. Respublika ishchilar sinfining o`sishida salmoqli o`rin tutgan yoshlarni kasbga o`rgatish uchun 1942-yil oxirida 31 ta FZO (fabrika-zavod ta'limi) maktabi ochildi. Umuman 15 ta hunar maktabi va 45 ta FZO maktablari yoshlarga kasb mahoratlarini o`rgaldi. Ayniqsa qisqa kurslarda ishchilarni ommaviy tayyorlash, yakka tartibda va brigada usullarida shogirdlarni tayyorlash bu davrda keng yoyildi. Natijada urushning ikki yili davoraida O’zbekistonda 105673 nafar ommaviy kasbdagi sanoat ishchilari tayyorlangan bo`lib, shundan 73 ming nafari bevosita ishlab chiqarish jarayonida hunar egalladi. Ishchilar sinfming uraumiy soni urush oxirlariga kelib 196,2 ming kishiga yetdi-ki, bu urush boshlangandagi sonidan 54,6 mingga ko’pdir. Ochlik, charchoq, toliqish, qiyin sharoitlarga qaramasdan ilg`or ishchilar kunlik normalarini 300-400, hatta 500 foizga qadar bajargan vaqtlari ham bo`lardi. Bularga: Qirg`izboyev, Hamroyev, Yusupov, Nishonov kabi "Yangi turmush" artelining ishchilarini sanab o`tish mumkin.
Respublika ishchilari front orqasidagi og`ir mehnatda haqiqiy jasorat namunalarini ko’rsatdilar. Sharoit og`ir, oziq-ovqat yetishmas, siyosiy vaziyat og`ir, berilgan rejani qattiq talab qilish ko’pchilikni toliqtirar, ba'zilar bardosh berolmasdan halok bo`lardilar. Shunga qaramasdan 1943-yilga kelganda SSSR harbiy ishlab chiqarishda Germaniyaga yetib, hatto o`tib ketishida mamlakat ichkarisidagi ishchilarning xizmati juda katta bo’ldi. Urush yillarida O’zbekistonda vujudga kelgan harbiy sanoat kopleksi tomonidan front uchun 2100 ta samolyot, 17342 ta aviamotlar, 2318 ming dona aviabomba, 17100 ta minomyot, 4500 birlikdan iborat minalarni yo’q qiluvchi qurol, 60 mingga yaqin harbiy-kimyoviy apparatura, 22 mln. dona mina va 560 ming dona snaryad, 1 mln dona granata, dala radiostansiyalari uchun 3 mln. radio lampa, qariyib 300 mingta parashyut, 5 ta bronepoyezd, 1.8 ta harbiy sanitariya va hammom kir yuvish poyezdi, 2200 dona ko`chma oshxona va 7518,8 mingta gimnastyorka, 2636,7 mingta paxtali nimcha, 2861,5 mingta armiya etigi tayyorlab berdilar. Bu O’zbekistonliklarning fashist-bosqinchilarini tor-mor etishga, g`alabaga qo`shgan katta hissasi bo’ldi.
Urush yillarida respublikamizda 280 ta yangi korxonaning qurilib ishga tushurilishi natijasida 1945-yilga kelib, sanoat ishlab chiqarishi urush arafasidagiga nisbatan deyarli ikki barabar ortdi, neft qazib olish 4, metall ishlab chiqarish 4,8, mashinasozlik mahsulotlari 13,4 baravar, ko`mir qazib chiqarish 30, energiya ishlab chiqarish 2,42 ko’paygan.
Ikkinchi jahon urushi yillartda respublikada transport va aloqa vositalarining uzluksiz va unumli ishlashini tashkil qilishga alohida e'tibor berildi. Muhim va asosiy transport vositasi hisoblangan temir yo'1 ham harbiy holatga o`tkazildi. Joriy qilingan poyezdlar harakatining yangi grafigiga asosan harbiy yuklarni birinchi navbatda to`xtovsiz-o`tkazib yuborish ko’zda tutildi.
Mamlakat sharqi va O’rta Osiyo respublikalarini Markaz bilan bog`lab turishda Toshkent temir yo`li katta ahamiyat kasb etdi. Ko`chirib keltirilayotgan sanoat korxonalarning asbob uskunalarini G’arbdan Sharqqa, Sharqdan G’arbga esa qurol-aslaha, o`q-dorilar, oziq-ovqat, qo`shinlarni yetkazib berishda u katta rol o`ynadi.
O’zbekiston terair yo`llarining fidokorona mehnati natijasida 1941-1942 yillar davomida ko`chirilgan sanoat korxonalarining asbob-uskurialari ortilgan 17,5 ming vagon tashib berildi. Front orqasi bilan front o`rtasidagi asosiy a'loqa vositasi bo`lib xizmat qilgan temir yo'1 tarmoqlari 1941-1945-yillarda 2 baravar uzaydi. Avtotransport vositasi ham urush yillarida yuk tashish va aloqa vositasi sifatida muhim o`rin tutdi. 1945-yilda respublika avtotransportida tashilgan yukning hajrai 1940-yildagiga nisbatan 2 baravar o`sdi.
Urush yillarida front orqasida og`ir, qiyin sharoitda mehnat qilishlariga, ishchi kuchining yetishmasligiga qaramasdan Itlifoqning mudofaa qurilishlari va sanoat korxonalariga 155 mingdan ortiq O’zbekistonlik jalb qilingan. Ular RSFSR ning Urol, Sibirdagi zavodlari, qurilishda, asosan toshko`mir, qora va rangli metallurgiya korxonalarida mehnat qilishgan. Bu yordam xalqlarning hamkorligini o’zaro yanada mustahkamladi.
Nemis-fashistlarni tor-mor keltirish uchun olib borilgan umumxalq kurashiga o’zbek dehqonlari ham munosib hissa qo`shdilar. Ular oldiga front va mamlakat ichkarisidagi aholini qishloq xo’jalik mahsuloti bilan, sanoatni xom- ashyo bilan taminlash vazifasi qo`yildi. Buning uchun qishloq xo’jaligini ham harbiy izga o`tkazish, don, kartoshka, sabzavotlar va texnika ekmlarini ko’paytirish lozim edi, Chorvadorlar ham arraiya va aholini go`sht-sut mahsulotlari bilan ta'minlashlari zarur edi.
Markaz ko’rsatmalari bilan asosan paxta ekishga moslashtirilgan, qishloq xo’jaligtdagi yaxshi texnika vositalari, otlar front uchun olib ketilgan, tajribali dehqonlarning ko’pchiligi front va front orqasidagi ishlarga jalb qilingan bir paytda yuqoridagi vazifani bajarish yanada mushkullashar edi. Stalincha ma'muriyat O’zbekistonga oziq-ovqat bilan "o’z-o’zini ta'minlash" vazifasini qo`yar ekan, mudofaa sanoati uchun g`oyat muhim bо`lgan xom ashyo-paxta yetishtirishni kamaytirmaslikni talab qildi. Buning ustiga dehqonlarni qishloq xo’jalik mashinalari bilan ta'minlash to`xtalishi bilan bir paytda mexanizatorlarning soni ham qisqardi, ya'ni urush arafasida O’zbekistonda 27 888 mexanizator bо`lgan bo`lsa, 1942 yilda ularning soni 2775 kishiga tushib qoldi, keyinchalik yanada kamaydi. Ular o`rnida ayoilar, bolalar, keksalar mehnat qila boshladilar. Ketmon va omochlar asosiy ish quroliga aylanib qoldi. "Mehnat intizomini mustahkamlash" sohasida haddan oshishlar avj oldi. 12 yoshdan boshlab mehnat kuni belgilanib, uni bajarmaganlarning oilasi sudga berilgan. Lekin qattiq qiyinchiliklarga qaramay o’zbek dehqonlari o’z oldilariga qo`yilgan vazifani sharaf bilan bajardilar.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishni ko’paytirish, suvdan foydalanishni yaxshilash va yangi yerlarni o’zlashtirish bilan bog`liqdir. Urush yillarida hashar yo`li bilan O’zbekistonda shimoliy Toshkent, yuqori Chirchiq, shimoliy Farg`ona, So`g`x-Shohimardon, Uchqo`rg`on kanallari, Rudasoy, Kattaqo`rg`on suv omborlari qurilib ishga tushirilishi yangi yerlarni o’zlashtirishga imkon berdi. 1942-1943 yillarda O’zbekistonda sug`orilib ekin ekiladigan yerlar maydoni 546 raing gektarga ko’paydi.
Urush yillarida O’zbekiston dehqonlari qand lavlagi, kungaboqar kabi oziq-ovqat ekinlari, zig`ir va kanop kabi texnika ekinlarini ' yetishtirishni O’zlashtirdiiar, makkajo`xori, kunjut ekishni ko’paytirdilar. Samarqand. Farg`ona, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlaridagi hosildor suv bilan yaxshi ta'minlangan yangi yerlar ham qand lavlagi yetishtirishga ajratildi. Qishloq mehnatkashlari 1565 rning sentner qand lavlagi yetishtirgan 1945 yilda respublikadagi Zirabuloq, Krasnogvardeysk, Qo`qon, Yangiyo'1 qand zavodiarinigina emas, balki boshqa respublikaiarni ham qand lavlagi bilan ta'minlash imkoniga ega bo’ldi. Bu bilan O’zbekiston mamlakatda yetishtiriladigan qandning to`rtdan birini ishlab chiqarishga erishgan bo`lsa, 1942-yilda SSSR dagi kunjut ekiladigan maydonning 50 foizi O’zbekistongato’g’ri kelgan edi.
Urush yillarida O’zbekiston qishloq xo’jaligida ipakchilik, qorako`lchilik alohida ahamiyat kasb etgan bo`lsa, meva, uzum, sabzavot va poliz mahsulotlarini yetishtirish ham salmoqli o`ringa ega edi. 1942-1943-yillarga kelganda sabzavot maydonlari urush arafasiga qaraganda 12,5 ming, uzumzorlar maydoni 5,1 ming gektarga ko’paydi.
Paxta yetishtirishni ko’paytirish umsh yillaridagi O’zbekiston dehqonlarining oldidagi eng muhim vazifalardan biri bo`lib qolaverdi. Obyektiv sabablarga ko`ra 1942-1943 yillardagi paxta topshirish rejalari bajarilmay qoldi. Lekin urush davri sharoitidagi texnika vositalari, ishchi kuchining yetishmovchiligi, mineral o`g`itlarning kamligi sababli ro`y bergan bu holatni Markaz tan olishni istamadi va o`sha paytdagi O’zbeklston rahbari Usmon-Yusupov qattiq ogohlantirish oldi 1944 yil yanvarida o`tkazilgan respublika paxtakorlarining birinchi quriltoyida paxtachilikni yuksaltirish vazifalari to’g’risidagi fikr almashuv va ko’rilgan chora tadbirlar natijasida O’zbekiston yillik paxta tayyorlash rejasini 101,4 foizga bajardi.
Urush yillarida O’zbekiston qishloq mehnatkashlari 4 mln. 148 ming t. paxta, 82 mln pud g`alla, 54067 t. pilla, 195 ming t. sholi, 57 ming 444 t meva, 36 ming t. quruq meva, 159 ming 300 t. go`sht, 22 ming 300 t. jun va boshqa mahsulotlar yetkazib berish bilan dushman ustidan qilingan g`alabaga munosib hissa qo`shgan bo`lsa, nemis-fashist okkupantlaridan ozod qilingan hududlarda qishloq xo’jaligini tiklash ishlari uchun texnika va ishchi kuchlari bilan yordam berib, o’zbek xalqi o’zining insonparvarlik, do`stlik, birodarlik tuyg`ularini namoyon etdi.1943 yilda O’zbekistondan ozod qilingan tumanlarga 1152 ta traktor, 25 ta kombayn, 1138 ta plug, 379 ta seyelka, kabi texnikalar, Ukraina va Stavropol o`lkasiga 1596 nafar kombayinchi, 41 nafar mexanik, 30 nafar agronom, 11 nafar buxgalter yuborildi. RSFSR, Ukraina, Belorussiya, Boltiq bo`yi respublikalarinlng xalq ho`jaligini tiklashda minglab O’zbekistonliklar faol ishtirok etdilar.