O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

O’zbekistonda "madaniy inqilob" va uning oqibatlari

XX asr 20-30 yillardagi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyat respublika ma'naviy-madaniy hayotida ham o’z aksini topdi. Sho`rolarning "madaniy inqilob" tadbiri jamiyatning barcha jabhalari qatorida ilm-fan, madaniyat, san'at, maorif, oliy ta'lim sohalarini ham o’z izmiga solgan edi. Ta'lim-tarbiyaning o`choqlari bо`lgan milliy maktablarga ham bu siyosat o’zining salbiy ta'sirini o`tkazmasdan qolmadi. Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq an'anaviy ta'lim tizimini yo’q qilish avj oldirildi.
Davlatning "proletariat diktaturasi"ning mavjud barcha kuchlaridan foydalanib, sovet siyosiy rahbariyati qisqa muddat ichida Turkistonda Rossiya imperiyasi o`rnatgan ta'lim tizimini tag-tomiri bilan yo’q qilishga erishdi. Bir vaqtning o’zida an'anaviy maktablarga nisbatan ham ma'muriy-repressiv hamda iqtisodiy choralar ko’rildi. Biroq, keng xalq ommasi an'anaviy maktab tarafdori bo`lib qolaverdi. Turkiston musulmonlariga o’zining mafkuraviy ta'sirini kengaytirish maqsadida, sovet "milliy" maktablari tarmog`ini tashkil etishga alohida e'tibor qaratildi. Mustabid davlat muqobil o’quv maskanlari faoliyatining barcha imkoniyatlarini cheklab qo`ydi. 1927 yil iyundagi o’z KR MQ VI plenumi qarorlari boshlab bergan, din asoslarini yemirish bo`yicha yangidan avj olgan harakat eski maktabga yetkazilgan asosiy zarba bo’ldi. Plenumning "Musulmon ruhoniylari va maktab to'g`risida"gi rezolyutsiyasida: "isloh qilingan maktablar zararli ekanligini hisobga olib, bundan buyon vaqf maktablarini isloh qilishga aslo yo'l qo`ymasin, shu vaqtgacha isloh qilingan maktablarga kelganda esa shu rayonda yangi sovet maktablarini olish, shuningdek isloh qilingan maktablarda diniy fanlarni o`qitishni hamda umuman ruhoniy shaxslar o`qitishini ta'qiqlash yo`li bilan ham ularni yopish uchun butun choralar ko’rilsin", - deb ta'kidlangan edi.
Ayniqsa, 1927 yilning dekabrida VKP (b) ning XV syezdida qabul qilingan qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish to’g’risidagi qarordan keyin bu maxsus ma'rifiy hayriya mulklari bo`lmish vaqt mulklari tugatilib, buning oqibatida an'anaviy maktablar ham iqtisodiy asosdan mahrum bo’ldilar. Ushbu choralar kamdek, ularga din-xurofot o`choqlari tamg`asi yopishtirilib, 10 asrdan ortiq to`plangan an'anaviy qadriyatlar keraksiz, zararli, yangi tuzumning taraqqiy etishiga to`siq bo`luvchi ijtimoiy tistitutlar sifatida izsiz tugatib yuborildi. Oxir oqibatda 1920 yilga kelib, TASSRda "sotsialistik" turdagi 2080 maktab faoliyat ko’rsatib, ulardagi o’quvchilar soni esa, 174820 ni tashkil qilar edi.
An'anaviy maktab va madrasa hamda jadid maktablarini yo’q qilish bilan birga sovet organlari mahalliy aholi farzandlari maktablariga ham jiddiy e'tibor berishmagan bo`lsa-da, sovet o’quv maskanlarini o`qituvchi kadrlar hamda kerakli mablag` bilan ta'minlay olish imkoniyatlarini topa olishgan. Chunonchi. sho`ro ta'lim tizimiga mos o`qituvchi kadrlarning miqdoriy o`sishini ta'minlash keng yo`lga qo`yilib, 1917 yilning o’zidayoq, Toshkent, Andijon, Samarqand, Qo`qonda dastlabki o`qituvchilar tayyorlaydigan qisqa muddatli kurslar tashkil etilgan edi. 1920-yillarning boshlariga kelib, raana shunday kurslar orqali 3 ming mahalliy millat va 802 ta yevropalik o`qituvchi tayyorlandi.
Mana shunday sharoitda mahalliy ziyolilarimiz zamonaviy milliy oliy ta'lim tizimini yaratish, dunyoviy bilimlardan dars bera oladigan o`qituvchilar tayyorlash davr talabi ekanligini teran his etib, zamonaviy milliy universitet yaratish ishiga bel bog` ladilar. Milliy universitet haqida gap borar ekan, shuni ta'kidlash lozimki, O’rta Osiyoning birinchi universiteti hisoblanmish hozirgi O’zbekistonf milliy Universiteti ikki asosga ega bо`lgan. Biri 1918 yil 12 mayda jadid ziyolilari tomonidan tashkil etilgan musulmon xalq dorilfununi bo`lib, ikkinchisi 1918 yil 21 aprelda rus ziyolilari ochgan Turkiston Xalq Universitetidir.
Munavvar Qori Abdurashidxonov tashabbusi bilan Musulmon Xalq Universiteti (dorilfonuni)ni tashkil etish guruhi saylanadi va 1918 yilning 9 aprelida uning hovlisida shu dorilfununning 9 kishidan iborat tashkiliy hay'ati ta'sis etiladi. Musulmon Xalq Dorilfununi 1918 yilning 12 mayida Toshkent shahrining eski shaharida tantanali ravishda ochildi. Uning 13 ta maktabi 14 maydan ochila boshladi, eng oxirgisi esa 17 iyunda tarkib topdi. Ulardan 4 tasi ayollar maktabi edi.
1918 yilning 31-mayida esa, Musulmon Xalq Dorilfunumning oliy ta'lim bosqichi- Musulmon Dorilmuallimini tashkil etiladi. Lekin sho`rolar siyosiy va ijtimoiy muhitning murakkabligi va Rossiyadagi siyosiy voqealarni ro`kach qilib, 5 yilllik o`qishga mo`ljallangan dorilmuallimini faqat 4 oylik o`qituvchilar kurslari bilan chegaralab qo`ydilar. Dorilfununning "Xalq dorilfununi" nomli gazetasi birinchi sonining chiqishi ham ayni shu kunga to’g’ri kelgan edi.
Mazkur o’quv dargohida mashg`ulotlar 1918 yilning 1 iyunida quyidagi o`qituvchilar tarkibi bilan boshlandi: Abdurauf Fitrat, Ibrohim Abdu Ismoil, Burxon Habib, Munavvar Qori Abdurashidxonov, Rahimboyev, Abdurahmon Ismoilzoda, Haydar Shavoiy Poroykova, Vladimir Sergeyov Institut mudiri qilib, Ibrohim Ismoil kotib Abdulla Rahimboyev tayinlandi.
Musulmon dorilmuallimini Turkiston Xalq Universiteti rtiahl bilan ta'minlaganligi sababli, moddiy tomondan tamoman bo`ysungan edi. Olingan mablag` ko’p hollarda nochor ahvolda yashab o`qituvchilarning hayotini birmuncha bo’lsa ham yengiliashtirish sarflanar edi. Mana shu muammolarning barchasi ko’rsatib turganidek musulmon o`qituvchilari tayyorlaydigan kurslar emas oliy talim maskani-institut nihoyatda zarurligini tushunib yetgan musulmon ziyolilari qanchalik harakat qilishmasin ularning talablari turli bahonalar bilan e'tibordan chetda qolaverdi. Tez orada Turkiston Xalq Universiteti boshqarmasi dorilmualliminda 1918 yil 15 avgustdan 1 sentyabrgacha o`qish to`xtatilishi haqida qaror qabul qiladi va shu yilning kuzida dorilmuallimin ikkinchi darajali tashkilot qatorida yopib qo`yiladi.
Musulmon Xalq Dorilfununi 1918-yilning kuzigacha, bor yo'g'i 100 kun faoliyat ko’rsatgan bo`Isa ham, Turkislon musulmonlarining savodini chiqarish, ilm-ma'rifatli qilish, oliy malakali milliy ziyolilar yetishtirish kabi ijobiy va himmatli, o`sha davr uchun nihoyatda muhim ishlarni amalga oshirishga, yurtimizda maorif sohasini rivojlantirishga erishdi. O`lkada milliy ziyolilarni yetishtirishda rauhim ahamiyat kasb etgan Musulmon Xalq Dorilfununi faoliyati sho`rolar davri adabiyotida mutlaqo yoritilmagan, u yerda dars bergan 300 ga yaqin o`qituvchilarning nomlari hozirgi kunga kelib aniqlandi.
Kommunistik mustamlaka hukumati mahalliy xalqni ruslashtirish maqsadida ruscha Turkiston Universitetini rivojlantirdi. Uning birinchi rektori - V.Popov edi. Musulmon Xalq Dorilfununi faoliyati sovet hukumati tomonidan to`xtalib qo`yilgandan so`ng, faqat rus tilini bilgan mahalliy millat vakillari mana shu dargohda oliy tahsilga ega bo’lishlari murakin edi.
Oktabr to`ntarishidan so`ng sho`rolar sharq ayollarini "ozodlik" ka chiqarish uchun kurash, ularning siyosiy faolligini oshirish hamda yangi hayot qurilishiga jalb qilish kampaniyasini avj oldirib yubordilar. Ushbu jarayonning eng cho`qqisi 1927-yil bo`lib, u tarixga "Hujum" harakati nomi bilan kirdi. Ya'ni sho`rolar talqinida bu eski turmush tarziga hujum qilish ma'nosini anglatar edi. Hujumning oldiga qo`yilgan birinchi navbatdagi vazifalaridan biri bu- ko’p xotinlik, balog`atga yetmagan qizlarni turmushga berish va qalin pulini yo’q qilish edi.
Biroq, sovetlar shiddatli tus bergan ushbu harakat asriy an'analarni hisobga olmagan qarorlar, ko’rsatmalar asosida oiib borildi, ko'p hollarda zo’rlik ishlatildi. Qaysi viloyat, qaysi tumanda, shahar va qishloqlarda ancha xotin-qizlar paranjisini tashlaganligi haqidagi malumotlar
muntazam talab qilina bordi.
Ishda beboshlik tus olgandi: ko’chalarda ayollarning paranjisini tortib olishar, bir joyga yig`ib yoqib yuborishardi. Ayollar ish bilan ta'minlandilar. Ular asosan to`qimachilik sanoatida mehnat qilishdi. Shu bilan birga xotin-qizlar ijtimoiy hamda ijodiy ishlarga jalb qilindilar.
Sharq ayollarining asrlar davomida muayyan urf-odatlar va shariat mezonlari bilan shakllangan ijtimoiy mavqeini ularni ozodlikka chiqarish va erkaklar bilan teng huquqli qilish shiori ostida favqulodda va shiddat bilan o’zgartirilishi ko"p to`qnashuvlar va qurbonlar bo’lishiga sabab bo’ldi. Masalan, 1928-yil 8-martda (Jzbek davlat konsert-etnografiya guruhi ishtirokchisi – To’paxon sahnaning o’zida o’ldiriladi, bir yildan so`ng esa Nurxon ismli aktrisa halok boladi.
Shubhasiz, "Hujum" sharq ayollariga birmuncha erkinliklar, huquqlar berdi. Lekin, ushbu harakat bosqichma-bosqich, zo`ravonlik usullarini ishlatmasdan, o`ta noziklik bilan keng xalq omma ongini ushbu jarayonga tayyorlab amalga oshirilganda norasmiy nikohlar, ajralishlar, yolg`iz onalar, demografik jihatdan ayollarning erkaklarga nisbatan ko’pligi sababli jamiyatda oila qurish huquqidan mahrum bo’lgan "ortiqcha" ayollar ko’payib ketmas, erkaklar bilan ayollar o`rtasida "tenglik" o`rnatilishi oqibatida ayollar o’zining sharqona noziklik latofatini yo’qotib qo`ymagan bo’lar edi.
Kompartiyaning madaniy merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga almashtirish haqidagi qarorida ham o’z aksini topdi. Buning sababini sho`rolar "madaniy o`sishda texnik xususiyatga ega to`siqlardan biri bu qoloq transkripsiyadir" hamda "an'anaviy arabcha yozuv faqatgina diniy musulmon an'analari nuqtai nazaridangina qimmatlidir" deb uqtirib, arab yozuvining mavqeini pasaytirishga harakat qiladilar. Shu munosabat bilan O’zbekiston kommunistlarining III-qurultoyi: (1927-yil noyabr) "Yangi lotin alifbosiga yanada shiddatliroq yo’l bilan o`tish kerak" deb ta'kidladi va 1929-yilda o’zbek yozuvi lotin grafikasiga o’zgartirildi. Chunki, (O’rta Osiyoni arablar istilo qilgan VIII asrdan boshlab nafaqat diniy kitoblar, balki fanning barcha sohalarida o’n uch asr mobaynida yaratilgan yozma madaniyat yodgorliklari, o`lka aholisi amal qilib kelgan huquq manbalari ana shu yozuvda yaratilgan edi.
Shu sababdan bu mahalliy xalqni nafaqat dinidan balki madaniyatidan o’ziga xos huquqidan ajratib, sovet qolipiga majburan solish edi.
1940-yilda esa lotin grafikasining kirillcha bilan shoshilinch almashtirilishi, O’zbekiston aholisining bilim darajasining o`sishiga, o’zbek tilining rivojiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Ushbu holat savodsizlar sonining sun'iy o’sishini keltirib chiqardi. Lekin eng achinarlisi, ma'naviy hayot to’la ruslashtirilib, hamma joylarda o’zbek tili-imkoniyatlarining cheklanishiga olib keldi.
Mustabid tuzum sovetlarcha savodli shaxslarni shakllantirish, "savodsizlik"ni tugatish borasida shiddatli kurashni avj oldirib yubordi va 1920 yilning 17 sentabrida TASSR Maorif xalq komissarligi tomonidan aholi orasida savodsizlikni tugatish to‘g`risida dekret qabul qilinadi. Unga muvofiq, 8 yoshdan 40 yoshgacha bolgan barcha fuqarolar o`qish va yozishni o`rganishlari shart bо`lgan. TASSR Maorif xalq komissarligi huzurida esa savodsizlikni tugatish bilan shug`ullanuvchi favqulodda komissiya ta'sis etiladi. "Savodsizlikni tugatish" (likbez) maktab va kurslari tarmog`ini yaratish borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, 1920-yilning oxiriga kelib, "likbez"larning soni bir mingdan oshib ketadi. Ularni bitirganlar esa 70 mingta edi. Ushbu maktablar uchun o’qituvchilar tayyorlashga ham katta e'tibor qaratilib, qisqa muddatda mahalliy millatga mansub 2000 ta o’qituvchi tayyorlandi.
1924-yilning boshida esa "Bitsin savodsizlik" jamiyati vujudga keladi. Uning o’zagini o’qituvchilar, talabalar tashkil qilgan. Savodsizlikni tugatish bo’yicha ushbu jamiyat tomonidan dastlabki paytda 35 ta maktab ochilib, 10200 kishi o’z savodini chiqardi. Rasmiy statistik ma'lumotlarga ko’ra, 1937-yilga kelib, respublikamizda savodsizlik tugatilib, kamsavodli kishilar soni 2 mlndan ziyod bo’lgan. Aholining sovetlar idrokidagi umumiy savodxonligi 67,8% ga yetgan edi.
Shu orinda aytish muhimki, sovet sotsialistik davlatchiligi o’zbek xalqining tub ma'naviy, axloqiy qadriyatlariga mos kelmas edi. Tarbiyaviy ishlar ham milliy manfaatlarni aks ettirmas edi.
Sho’ro hokimiyati yillarida, ayniqsa, 20-yillarda adabiy-madaniy hayot qizg`in tus oldi.
Jadid adabiyoti asr boshidan 20 yillik rivojlanish tajribasiga tayangan holda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko’tarilgan, ham shaklan, ham mazmunan barkamollik kasb etgan hamda mazmun mohiyatiga ko’ra 20-yillarda yangi bir bosqichga ko’tarilib, umumturkiy badiiy tafakkurning zabardast siymolari sifatida etirof etilgan Fitrat, Qodiriy, Cho’lponni ma'naviyat maydoniga chiqardi.
Abdurauf Fitrat (1886-1938) buyuk san'atkor, adib bo’lishi barobarida ijtimoiy-siyosiy faoliyat bilan ham chuqur shug`ullangan ulkan davlat arbobidir. Masalan, birgina "Buxoro xalq sho’rolar jumhuriyatining Konstitutsiyasi" Fitrat tahriridan keyingina qurultoyda qabul qilinishi uning siyosiy-ijtimoiy sohada nechog`li katta hurmatga ega bo’Iganini ko’rsatadi. U Buxoro xalqjumhuriyatida ma'sul vazifalarni ado etdi. Fitrat sovet hukumati belgilagan yo’ldan emas, o’z yo`lidan borishga harakat qildi. Bu esa, Moskvaga ma'qul kelmadi. Uni tuhmatlar bilan Buxoro jumhuriyatidagi barcha lavozimlardan ozod etadilar.
Fitrat Buxorodagi jadidchilik harakatida faol ishtirok etibgina qolmay, bu harakatga rahbarlik hara qildi. Bu boradagi o’z qarashlarini "Munozara", "Hind sayyohi qissasi" singari asarlariga singdirdi. Fitrat "Sayha", "Hind sayyohi", "Begijon", "Oila" singari asarlarida "mavjud tuzumni qattiq tanqid qildi, uning barcha kamchiliklarini ayovsiz fosh etib tashladi", - degan edi bu haqda Fayzulla Xo’jaev.
Jurnalistik va muharrirlik Fitrat faoliyatida muhim o`rin tutadi. U o’zi muharrirlik qilgan "Hurriyat" gazetasida "Yurt qayg`usi" umumiy sarlavhasi ostida uchta sochma she'r e'lon qildi. "Turkning nomusi, e'tibori, iymoni, vijdoni zolimlarning oyoqlari ostida qoldi. Turkning yurti ulog`i, o`chog`i, Turoni yot qo’llarga tushdi",- deb yozgan edi shoir.
Fitrat matbuot bilan birga, butun umr maorif sohasida ham jonbozlik ko’rsatdi. Hatto Turkiyada o’qib yurgan kezlari u yurtdoshlarining o`qishiga ko`mak berish maqsadida "Buxoro ta'limi maorif jaraiyati"ni tashkil etishda tashabbus ko’rsatdi.
Fitrat 1921-yilning bahoridan Buxoroda maorif ishlarini tashkil etish hay'atiga rahbarlik qildi. Shu vaqtda Buxoro jumhuriyatida turkiy til davlat tili deb e'lon etilishi bevosita Fitratning jonbozligi natijasidir. U isloh qilingan lotin alifbosiga o`tish ishlarining tashkilotchilaridan biridir.
Biroq sovet siyosati va kommunistik mafkura buyuk millatparvar adib dunyoqarashi va asarlarini baholashga asta-sekin o’zining omonsiz tazyiqini o’tkaza boshladi. Abdurauf Fitrat barcha asarlari va butkul faoliyati bilan istiqlol uchun kurashdi.
Abdulla Qodiriy (1894-1938) o’zining noyob istedodi, jasorati bilan xalqimiz madaniyati, adabiyoti tarixida yorqin iz qoldirdi, ko’p asrlik milliy adabiyotimiz rivojida tub burilish yasagan, yangi bosqichni boshlab bergan romanlar yaratdi. Adib "o`tgan kunlar", "Mehrobdan chayon" asarlari bilan o’zbek romanchiligiga asos soldi.
"O`tgan kunlar" romani bilan o’zbek adabiyotida yangi davr boshlandi. Roman qahramonlari qismati ifodasi orqali adib jamiyat hayoti, axloqini, rus bosqini arafasidagi xalqning ahvoli, kayfiyatini teran tadqiq qiladi. Buyuk tarixga, qudratli davlatchilik, madaniy, ma'naviy an'analarga ega Turkiston o`lkasining tanazulliga yuz tutish imperiyasining mustarnlakasiga aylanish sabablarini ochib beradi.
Qodiriyning asarlari XX asrning ko’plab balo-ofatlartga, qora bulutli kunlariga duch keldi va ulardan eson-omon chiqdi. Bu o`lmas asarl o’zbek adabiyoti osmonida quyoshdek porlab, odamlar vujudiga qalblarini charog`on etmoqda.
Cho’lpon (1897-193 8)-ko’p qirrali iste'dod sohibi edi. Cho`lpon ehtirosli va yoniq asarlari bilan o’zbek xalqining milliy onginj uyg`otishda, uning yangicha ma'naviyatini shakllantirishda katta xizmat qildi.
20-yillarda Cho’lpon bolsheviklar olib borgan siyosatga nisbatan muxolifatga o`tgani va bu qarashlarini yashirmay, she'rlarida oshkora kuylagani tufayli, uni miilatchiga chiqarib qo`ydilar. Qo`yilgan aybnomalarini isbotlash uchun asosiy dalil sifatida "Buzilgan o`lkaga" she'rini keltirdilar. Chindan ham bu she'rda sovet voqeligini madh etish yo'q. Bu tom ma'noda vatanparvarlik tuyg`usi bilan sug`orilgan she'r. She'rda ulug` o’lka boshiga tushgan fojealar, haqsizliklarga, adolatsizlikka qarshi, ona yurtning erki va ozodligi uchun kurashga undovchi misralar bor.
Adibning "Kecha va kunduz" romanida Turkistonning zulmga, jaholatga, adolatsizlik va haqsizlikka to`la hayotini ochib bergan.
Turkistonning tuganmas dardlarini, jarohatlarini anglash va anglatish, uni birlikka, erkka, mustaqillikka chorlash va bu yo`ldagi fidoyilik har uch adib ijodining mushtarak jihatini tashkil qiladi.
Hamza o’z she'rlarida faqat ma'rifatga chaqirish bilan cheklanmaydi, u qadimiy Turkistonning siyosiy-ijtimoiy ahvolini o’ylaydi, muxtoriyat g`oyalarini ulug`laydi. Masalan, uning "Turkiston muxtoriyatiga" degan she'rida "islom davlati"ni bir sanjoq ostida birlashishga chaqiradi, "arab, turk, qobil, hindiston" kabi xalqlardan tashkil topgan "islom millatini ahillikka, ittifoq bo’lib ish yuritishga" undaydi.
Mustabid tuzum yillari respublikamizda adabiyot bilan bir qatorda, milliy san'at ham rivojlandi. 1918 yilda Hamza Farg`onada "(o’lka Sayyor" siyosiy truppasini tashkil etdi. M.Qori - Yoqubov, Y.Egamberdiyev, H.Islomov, M.Kuznetsovalar shu teatr qaldirg`ochlari bo’ldilar. O`sha yili Mannon Uyg`ur Toshkentda "Turon" jamiyati qoshida teatr tuzdi. Bu guruh keyinchalik o’lka davlat namuna teatriga aylandi. Teatrning birinchi aktyorlari-Abror Hidoyatov, Muzaffar Muhammedov, Obid Jalilov, Fatxulla Umarov, Sayfi Olimov, Ma'suma va Bosit Qoriev, Ziyo Saidlardir. Mannon Uyg`ur vatanparvarlik va vatanparvarlik g`oyalari bilan sug`orilgan Fitrat, G’ulom Zafariy, Cho’lpon, Qodiriy, ozarbayjon dramaturgi Husayn Jovid asarlarini sahnalashtirdi.
Shu yillarda Qori "qubov tomonidan birinchi bo’lib o’zbek xalq musiqa ansambli tashkil etildi. 1926-yilda esa yuzaga kelgan birinchi o’zbek davlat konsert etnografik ansambliga atoqli o’zbek xonanda, aktyor, sozandalari jalb etilib, 1929-yilda uning zaminida Samarqandda o'zbek davlat musiqali teatri tashkil topdi. Aynan o`sha davrlarda atoqli o’zbek ijrochilari chet el gastrollarida bo’lishgan: Tamaraxonim va Qori -qubovlar Parij va Berlin(1925)da katta muvaffaqiyat qozonishgan. 1936 yilda o’zbek davlat filarmoniyasining tashkil etilishi ijrochilik san'atini ma'lum darajada tizimlanishiga asos bo’ldi. O’zbek xalq cholg`u asboblari orkestri, ashula va raqs ansambllari, xor kapellasi, simfonik orkestr uning tarkibida ish boshladi.
Oktabr to’ntarishidan so’ng, respublikamizda bir qancha ilmiy va o’quv muassalari tashkil etildi. Xususan, 1918 yilda tashkil etilgan Turkiston Xalq Universiteti qoshida bir qancha ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko’rsata boshladilar. Tuproqshunoslik va geobotanika, biologiya, zoologiya, pedagogika va psixologiya, fizika-matematika, ekologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shular jumlasidandir.
Shuningdek, respublikada 20-yillar oxiri-30 yillar boshida Tropik tibbiyot instituti, Tibbiy parazitologiya va gelmintologiya ilmiy-tadqiqot instituti, suv xo’jaligi tajriba-tadqiqot instituti va boshqa ilmiy muassasalar tashkil qilindi.
30-yillarda respublikamiz hamda mintaqada ilm-fan ravnaqiga munosib hissa qo`shgan mahallliy millatga mansub olimlar yetishib chiqdilar. Ular: T.Qori-Niyoziy, T.Sarimsoqov, S.Sirojiddinov, O.Sodiqov, N.Dolimov, T.Zohidov, U.Oripov, S.Umarov va boshqalardir. Ilmiy-tadqiqot muassasalari tarmog`i va ilmiy kadrlar sonining jadal o`sishi, olimlar oldiga yangi vazifalarning qo’yilishi, ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish va ularni muvofiqlashtirib turish ishlarini takomillashtirishni taqozo qildi. 1932 yilda Fan qo’mitasi ta'sis etilib, 1940 yilda uning negizida Ittifoq FA (O’zbekiston filiali (O’zFAN) tuzildi. Shu davrdan O’zFAN O’zbekistonning ilmiy-tadqiqot markaziga aylandi. Uning tarkibiga geologiya, botanika, kimyo, suv xo’jaligi muammolari, tarix, til va adabiyot institutlari; tuproqshunoslik, zoologiya, fizika va matematika sektorlari; Toshkent astronomiya observatoviyasi; iqtisodiy tadqiqotlar va kartografiya byurosi kiritildi.
1943-yilda (O’zFAN asosida O’zbekiston Fanlar Akademiyasi (O’zFA) tashkil etildi, uning birinchi prezidenti etib akademik Toshmuhammad Niyozovich Qori-Niyoziy saylandi.
O’zbek matematika atamashunoshgi asoschisi, taniqli matematik Toshmuhammad Qori Niyoziy zamonaviy o’zbek matematik tafakkurining shakllanishi va rivojiga bebaho hissa qo`shgan olimdir. Uning Beruniy mukofotiga sazovor bo`Igan uch jildlik "Asosiy matematik analiz kursi" nomli asarining iimiy qimmati oliy matematikadan birinchi o’zbek tilidagi original qo’llanma ekanligidadir. O’zbekiston xalqlarining madaniy hayoti tarixiga oid ilmiy ishlar, o’zbek matematika va astronomiya ilmlari tarixi, xususan, Ulug`bekmng afjtronomiya maktabiga oid asarlai ham Qori Niyoziy qalamiga mansubdir.