O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

O’zbekistonliklarning urush jangohlarida ko’rsatgan jasoratlari

Ikkinchi jahon urushi frontlarida O’zbekistonlik jangchilar o’zlarining botir, mard, qo`rqmaslik hislatlarini namoyon qilib qahramonlik namunalarini ko’rsatdilar.
Sovet siyosiy rahbarlarining razvedka ma'lumotlari yetarli "O`lishiga qaramasdan 1941-yilda Germaniya SSSRga hujum qilmasligiga ishonchi, g`arbiy frontda charchab qolgan kapitalistlar ustiga hujum qilish maqsadida chegarada qo`shin va qurollarni to`plash bilan mudofaa inshootlarini barpo etmaganligi, 1937-yilda armiyadagi ommaviy qatag`onlar natijasida sovet qurolli kuchlarining jangovar qobiliyatiga berilgan zarbaning o`rni to`ldirilmaganligi, qo`mondonlar kasbiy tayyorgarligining past darajadaligi sababli urushning dastlabki kunlarida shiddat bilan bostirib kirgan dushman qo`shinlari to`xtatib qolinmadi va ko’plab kishilarning qurbon bo’lishiga sabab bo’ldi. Buning uchun Stalin boshliq sovet hukumati rahbarlari javobgardirlar.
Chegara qo`shinlarida xizmat qilayotgan sovet jangchilari orasida O’zbekistonliklar harakati ko’pchilikni tashkil qilar edi. Ular o’z zastavalarini himoya qilishda qahramonlik namunasini ko’rsatib, oxirgi o`qlari qolguncha dushmanga qarshi jang qildilar. Ular halok bо`lganlaridan keyingina dushman zastavalariga kirish imkoniga ega bo’ldi. Grodno yaqinida leytenant Usov, siyosiy rahbar Sharipov, Brest qal'asi mudofaasida Ahmad Aliyev, Doniyor Abdullayev, Bobokomil Kashanov, Uzoq O`tayev, Nurum Siddiqov, Madamin Hojiyev, YE,YA.Liss, Rahimboy Arslonboyev, Sayidahmad Boytemtrov, F.I.Layenkov kabi O’zbekistonlarning ko’rsatgan jasoratlari Vatan himoyachilarining qahramonona jasoratining ramzi bo’lib qoldi.
Dushmanning shiddatli hujumi, yagona frontni tashkil qilish, umumiy a'loqaning yo’qligi, tartibsizliklar, mudofaa janglaridagi qahramonliklarni qo`llash imkonini bermadi. Nemis-fashistlar sutkasiga 30 km sur'at bilan hujum qilib, qisqa vaqt ichida mamlakatning markaziy rayonlariga yetib keldi. SSSR qurolli kuchlardagi 2 mln. dan ortiq odami, 43,3 mingta to`pi, 8,3 mingta tanki, 8,2 mingta samolyotidan mahrum bo’ldi. Bu juda katta yo’qotish edi. Stalin ma'muriy-qatag`on vositalari bilan armiya tarkibini qo`rqitish choralarini amalga oshirdi. 1941 yil 16 avgust qarorida asirga tushganlarni harbiy xizmatni tashlab ketgan, ularning oilasini "Vatanni sotganlarning oilasi sifatida qamash" kabi ko’rsatmalar berildi. To`siqchi otryadlar va jarima batalyonlari tashkil etilib, ular safida 1,5 mln.dan ortiq jangchi bo’ldi. Lekin bu usullar o’zini uncha oqlamadi.
Ikkinchi jahon urushida Smolensk, Odessa, Leningrad, Moskva mudofaalari sovet jangchilarining haqiqiy qahramonlik mo`jizalari bo’ldi desak xato qilmaymiz. Bu janglar dushmanni to`xtatib qolish imkonini-berdi. Gitlerning yashin tezligida urush olib borish rejasi barbod bo’ldi.
Moskva mudofaasiga yetib kelgan, Turkiston harbiy okrugidi tuzilgan, general-mayor I.V. Panfilov qo`mondonlik qilgan, tarkibida ortiq harbiy va harbiy siyosiy bilim yurtlarini tamomlagan komandirlari bо`lgan 316-o'qchi dviziya Volokolamsk, Dubosekovo, novo-Petrovsk yonidagi janglarda qahramona kurashdi. O’zbekistonlik Abdulla Tog`ayev. Mamadali Madaminov, Leyteriant Pilyugin boshliq to`qqizta jangchi jasoratlarini alohida qayd qilish mumkin. Moskva uchun olib borilgan janglarda o’zbek xalqining qahramon qizlarimng jasorati namunasini ko’rsatgan Zebo G’aniyeva Qizil Bayroq ordeni bilan taqdirlandi. Moskva ostonasida fashist qo`shinlarini tor-mor qilishda ko’rsatgan jasoratlari uchun 1753 O’zbekistonlik jangchi "Moskva mudofaasi uchun" medali bilan taqdirlandi. S. Qosimxo’jayev Qahramon unvoniga sazovor bo’ldi.
Moskva yonidagi g`alaba sovet rahbarlarida 1942 yildayoq urushni yakunlash, mamlakatni ozod qilish fikrini vujudga keltirdi va butun front bo`ylab hujurn qilish haqida buyruq berildi. 1942 yildagi qishki hujumlarda mardlik va jasorat namunasini ko’rsatib mahorat bilan jang qilgan Qo`chqor Turdiyevga 1942 yil may oyida «Sovet Ittifoqi Qahramoni» unvoni berildi. Jangchilarimizning jasorati hali o’z harbiy kuchining asosiy qismini saqlab dushman qo`shinlarini tamomila yo’q qilishga, sovet rahbarlarining xatolari o`rnini qoplashga kamlik qilar edi. Buning uchun dushmannikidan kuchli harbiy-texnika yarog` va taktika kerak edi.
1942 yil may-iyun oylaridagi sovet qo`shinlarining hujumkor operatsiyalarini to`xtatgan dushman 25 iyunda Volga va Shimoliy Kavkaz yo`nalishida hujumga o`tdi. Mamlakatda yana qaltis vaziyat vujudga keldi. Ana shunday bir paytda o’zbek xalqi o’zbek jangchilariga ochiq maktub bilan murojaat qilib, o’z farzandlarini vatanga sodiqlik va jangda qo`rqish nimaligini bilmaslikka chaqirdi. Bu chaqiriqqa o’z qahramonliklari bilan javob bergan jangchilarimizdan 1974 nafari "Kavkaz mudofaasi uchun" medali bilan mukofotlandi.
Volga bo`yidagi Stalingrad mudofaasini yorib, dushman ustidan katta g`alabani qo`lga kiritilishi urushning borishida tub burilishga asos bo’ldi. Bu janglarda ko’rsatgan jasoratlari uchun 2733 ta O’zbekistonlik jangchilar "Stalingrad mudofaasi uchun" medaliga sazovar bo’ldi. Kavkaz ucbun olib borilgan janglarda Toshkentda tuzilgan Sobir Rahimov qo`mondonligidagi diviziya jiddiy muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritib, 8 mingdan ortiq dushman jangchilarini qirib tashladilar. Bu diviziya yurtdoshimiz qo`mondonligida Sharqiy Prussiyagacha jangovar yo`lni bosib o`tdi. Keyinchalik Polsha yerlarini ozod qilishda Sobir Umarovich Rahimov rahbarligidagi 37 gvardiyachi Rechitsk o`qchi dviziyasi alohida ajralib turdi. Dansig shahriga birinchilardan bo`lib kirishdi. Og`ir yarador bо`lgan S.U. Rahimov 1945 yil 25 martda halok bo’ldi. 1965 yil 6 maydagina tarixiy haqiqat tiklanib, o’zbek xalqining mard o`g`li S.U. Rahtvnovga o`limidan so`ng Sovet Ittifoqi Qahramoni unvonint berildi.
1943-yilda Oryol-Kursk yo`nalishi bo`yicha olib borilgan shiddatli janglarda ko’rsatgan jasoratlari uchun Ahmadjon Shukurov, V. Shalandin, M. Abdullin, A. Solihovlar Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovar bo’ldilar. Dneprni kechib o`tishdagi qahramonliklari uchun 100 ga yaqin O’zbekistonliklar Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni bilan taqdirlandilar. Ulardan J. Usmonov, V. Nabiyev, X. Aminov jasoratlarini alohida qayd etish mumkin.
1944-1945 yillarda Belorussiya, Ukraina, Moldaviya, Boltiq bo`yi respublikalari va Rossiya Federatsiyasining g`arbiy viloyatlarida faoliyat ko’rsatgan O’zbekistonliklar jangchilar faoliyati ikkinchi jahon urushi tarixi sahifalariga bitilgan bo`lib, ularning nomlariyoq dushman ko`ngliga qo`rquv solgan edi. Bular orasida Mamadali Topiboldiyev, J.Otaboyev, I, Musayev, A. Hakimov, I.Qosimov va boshqalarning mardlik namunalarini ta'kidlash mumkin.
1944-yil kuziga borib SSSR chegaralari butunlay tiklandi, sovet qo`shinlari Yevropa mamlakatlariga ozod qiluvchi sifatida kirib bordi. Polsha, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Vengriya, Chexoslovakiya, Avstriyani ozod qilib, Berlinni egallashda sovet qo`shinlari tarkibida O` zbekistonlik jangchilar ham o’zlarining baynalminallik tuyg`ularini namoyon qilib, Yevropa xalqlarining fashistlar asoratidan ozod bo’lishlariga o’z hissalarini qo`shdilar. Bu mamlakatlarni ozod qilishdagi jasoratlari uchun B. Boboyev, P. Nurpeksov, T. Nazarov, A. Rahimov, M. Fayozov va boshqalar Soyet Ittifoqi Qahramoni unvoni, 2430 nafar hamyurtimiz "Budapeshtni ozod qilish uchun" medali, 1706 kishi "Berlin olingani uchun", 109208 kishi "Germaniya ustidan g`alabi qozonganligi uchun" medali bilan taqdirlanganlar.
O’zbekistonlik jangchilar Yevropadagi qarshilik ko’rsatish harakatlarida faol ishtirok etib, nemis-fashistlari ustidan qozonilajak g`alabaga va Yevropa xalqlarining ozod bo’lishlariga o’zlarining munosib hissalarini qo`shdilar.
Polsha, Yugoslaviya, Italiya, Fransiya, Norvegiya, Avstriya, Germaniya davlatlarida tashkil topgan ozodlik armiyalari safida, partizanlar tuziltnalarida ishtirok etgan, 40 mingdan ortiq sovet fuqarolarining orasida O’zbekistonliklar ham ko’pchilikni tashkil qilar edi. Masalan, Yugoslaviya xalq ozodlik armiyasida 260 dan ko’proq O’zbekistonlik bо`lgan. L. Kolantarov, U. Xolmaboyev, A. Mamajonov, Berbiyev, R. Rahimov, H. Jabborov, H. Ismoilovlar qarshilik ko’rsatish harakatida faol ishtirok etgan hamyurtlarimizdir.
Hozirgi kunda "Turkiston legioni" to’g’risida turli fikrlar mavjud bo`lib, bu masala mufassal bir tadqiqotni talab qiladi. Ma'lumki, Stalin boshliq sovet hukumati Kommunistik Internatsional a'zolari, umuman chet el kommunistlaridan Yevropadagi mavjud siyosiy hukumatga muxolif kuch sifatida foydalangan. Gitler ham "oq" muhojirlardan sovetlarga qarshi kuch sifatida foydalanishga harakat qilib, 1941 yil dekabrda asir olingan sovet generali Lukinga harbiy asirlardan stalinizmga qarshi kurash olib borishni tashkil etuvchi ruslarning muxolif hukumatini tuzishni taklif etadi. Bunday taklif 1941-1942 yillar bo`sag`asida milliy vakolatxona tuzish uchun intilayotgan quvg`indagi Turkiston milliy ziyolilariga ham qilindi. Natijada 1942-yil noyabrda Vali Qayumxon rahbarligidagi "Turkiston milliy qo`mitasi" tashkil topdi. Bu qo`mita 1941-yil kuzida tashkil topgan Turkiston batalyoni bazasida harbiy asirlardan "Turkiston legioni"ni tashkil qilish to’g’risida 1942-yil dekabrda Vermaxtning Oliy qo`mondonligi rasman farmoyish e'lon qildi. Shuningdek, bu davrda "Arman", "Gruzin" legionerlari ham tuzilib, A.A. Vlasov rahbarligidagi rus ozodlik armiyasi tarkibiga kiritildi. Lekin bu, milliy "tuzilmalarga urushning oxiriga kelib 1 mln. ga yaqin kishi yozilgan bo`lsa ham, ular gitlerchilar kutgandan zarbdor kuchga" aylanmadilar. Chunki bu tuzilmalarga ko’pincha majburan yozib qo`yilgan harbiy asirlar frontga yuborishsa, o’zimiznikilar tomonga o`tib olamiz degan umid bilan qarar, buni sezgan nemislar har bir rotaga asosan nemis zobitlarini qo`ygan edilar.
Haqiqatdan ham "Turkiston legioni"da tashkil topgan yashirin guruhlar qarshilik harakati jangchilari va partizanlar bilan aloqa bog`lab, nemis-fashistlarning bir qancha rejalarini barbod qilganlar. 1943 yilda Desna daryosi yonidagi Kupchixa qishlog`i hududida jang qilayotgan 74-dviziya tomoniga Abdulta Otaxonov boshchiligida to`la qurollangan, 370 kishidan iborat Turkiston batalyoni o`tgan. Keyinchalik sovet qo`mondonligining ishonchsizligi bilan ular frontdan chetlatiladi. 1944 yilda Chernogoriyaga yuborilgan "Turkiston legioni" birlashmalari fashist komandirlarini o`ldirib, tog`dagi partizanlar oldiga chiqib ketishgan.
O'zbekistonliklar partizan otryadlari va qarshilik ko’rsatish harakatlarida feol qatnashib, dushmanni tor-mor qilishga o’zlarining munosib hissalarini qo`shdilar.
Urushning dastlabki kunlaridayoq sovetlar davlatida avj olib ketishiga umid bog`lagan gitlerchilar turli xil milliy tuzilmalar tuzish sovet xalqlari orasida soxta tashviqotlar olib borib bunga asos hozirlashga intilgan bo`lsa, Stalin boshliq sovet siyosiy rahbarlari ham milliy kelishmovchiliklar yuzaga kelishiga sabab bo`larlik xalqlarni majburan ko`chirish, butun-butun xalqlarga "sotqin" tamg`asini bosishdek choralarni amalga oshirganlar. Shunday tamg`a bilan 1944 yil mamlakat bo`ylab 2.230.500 kishi majburan ko`chirilgan. Shulardan O’zbekiston hududiga Qrimdan-151604 qrim tatarlari, Gruziyadan-110 mingga yaqin mesxeti turklari. Shimoliy Kavkazdan 20 mingdan ortiq ingush, 4,5 ming arman va greklar ko`chirib keltirilgan.
Ular NKVD nazoratida. repressiv rejimga qafiy rioya qilgan holda yashashga mahkum etilib, milliy davlat tuzilmalari va konstitutsion huquqlaridan mahrum etilgan edi. Ko`chirib keltirilgan joylardagi mahalliy aholi bilan bog`lanish kabi huquqlardan ham mahrum qilingan edllar. Lekin O’zbekistonliklar ko’chirib keltirilganlarni o’z uylariga qabul qilib, oxirgi burda nonlarini bo’lishib yeb, o’zlarining yuksak ma'naviyati buyuk insonparvarligini namoyon qildi.
Sobiq ittifoq xalqlarining fidokorona mehnatlari, jangchilarning qahramona jasoratlari sabab, nemis-fashist bosqinchilariga qarshi olib borilgan, 43 kuni kam 4 yil (1941 yil 22 iyun-1945 yil 9 may) davom etgan urush g`alaba bilan yakunlandi. Lekin ikkinchi jahon urushi davom etardi. Ittifoqchi davlatlar bilan bо`lgan kelishuv va Sharqda xavf bo`lib turganligi sababli 1945-yil 9-avgustga o`tar kechasi sovet hukumati Yaponiyaga qarshi urush boshladi. 2 sentyabrgacha davom etgan bu jangda 6770 nafar O’zbekistonlik jangchilar ishtirok etib, Kvantun armiyasini mag`lubiyaiga uchratishda, Yaponiyaning taslim bo’lishida o’z hissalarini qo`shdilar. N. Latipov, A. Karimov, U. Doniyorov kabi ko’plab hamyurtlarimiz yuksakharbiy mahorat va jangovar faollikiarini namoyish etdilar.
Ikkinchi jahon urushining g`olibona yakunlanishida O’zbekistonliklarning front va front orqasidagi jasoratlari katta hissa bo`lib xizmat qildi. 120 mingdan ortiq O’zbekistonliklar SSSRning orden va medallariga sazovor bo’ldi. «Sovet Ittifoqi Qahramoni» unvoniga ega bо`lgan 300 dan ortiq jangchidan 75 tasi o’zbek o`g`lonlari edi. O’zbekistonlik 82 ta jangchi "Shuhrat" ordenining uchala darajasi bilan taqdirlandi. Haliya, Angliya, . Fransiya, Yugoslaviya, Polsha, Chexoslavakiya, Vengriya kabi mamlakatlarining ordenlari bilan taqdirlangan hamyurtlarimiz bir necha ming kishini tashkil etadi.
O’zbekiston urushdan katta yo’qotish bilan chiqdi. 1939-1945 yillarda bo`lib o`tgan Ikkinchi jahon urushi frotitlariga safarbar qilingan 1433230 kishidan 263005 kishi halok bo’ldi, 132.670 kishi nogiron bo`lib qaytdi.
Urush yillarida asirga tushgan 6,2 mln. kishidan 4 mln. kishi halok bо`lgan, 1 mln. kishi "Vlasovchilar"ga qo`shilgan, tirik qolgan 1 mln. kishi esa nemis lagerlarini sovet lagerlari bilan almashtirishga majbur bo’ldilar. Ular orasida nohaq jazolanganlardan yurtdoshlarimiz ham bor bo`lib, S. Abdullayev, L. Popov, K. Abraraovich, P. Rustamov va boshqalar shular jumlasidandir.
1945-yilga kelib mamlakatda yaxshilik sari qafiy o’zgarishlarni kutayotgan xalq yana mustabid tuzum asoratida qoldi. Ijtimoiy hayotdagi ziddiyatlar yashirinib barqarorlik vujudga keltirdiki, ular bu tuzumning muqarrar qulashini ko’rsatardi.
Katta qurbonlar evaziga bo`lsa ham O’zbekistonliklar insoniyatni fashizm balosidan qutqarishga munosib hissa qo`shdilar. Urushda halok bо`lganlar xotirasini tiklash va qadrlash maqsadida "Xotira" kitoblari tuzildi, poytaxtimiz markazida Xotira maydoni va motamsaro ayol yodgorlik majmuasi tiklandi. Bu ishlarga boshchilik qilgan yurtboshimiz farmoni bilan 9 may "Xotira va Qadrlash kuni» deb e'lon qilindi. Hozirgi kunda hayot bо`lgan mehnat va urush faxriylardan yosh avlod hamisha minnatdordirlar.

16 mavzu. Urushdan keyingi yillarda O’zbekistonning iqtisodiy va madaniy hayoti. Iqtisodiy va ma'naviy qaramlikning oqibatlari