О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

 
 
9-mavzu: Nometall materiallar 
 
Reja: 
1.Umumiy ma‟lumotlar. 
2.Plastmassalar va ulardan buyum tayyorlash; 
3.Rezina va poliuretanlar; 
4. Abraziv materiallar 
 
Plastmassalar va ulardan buyum tayyorlash 
Plastik massalar yoki sodda qilib aytganda plastmassalar hozirgi zamon texnikasida juda 
muhim rol o‟ynaydi. Ular o‟zlarining qator qimmatli xossalari tufayli mustaqil guruhlarga 
ajralib chiqqan. 
Plastmassalar metallmas material bo‟lib, tabiiy va sintetik polimerlar asosida olinadi va 
ulardan plastik deformatsiyalash usullari bilan buyumlar hosil qilinadi. Polimerlar yuqori 
molekulyar massadan iborat moddadir. Ularning molekulalari bir xil guruhdagi atomlar - 
zvenolardan tashkil topgan. Plastmassa tarkibiga polimer (smola)lardam tashqari to‟ldirgichlar, 
stabilizatorlar, qotirgichlr va maxsus qo‟shilmalr, organik hamda noorganik moddalar ham 
kiradi. 
Tabiiy gaz, neft mahsulotlari, ko‟mir, yog‟och plastmassalar tayorlash uchun xom 
xomashyo manbai bo‟lib xizmat qiladi. Plastmassalar xossasini asosan belgilab beruvchi 
polimerlar ikkita guruhga: termonplastik va termoreaktiv polimerlarga bo‟linadi. Ularning 
birinchisi qizdirilganda yumshaydi, sovitilganda qotadi, qayta qizdirilganda bu polimerlar 
(smolalar) yumshash va qotish xossalarini saqlaydi. Termoplastik plastmassalar gruppasiga 

---

poliettilen (yuqori bosimda olinadiganПЭД

, past bosimda olinadigan ПЭНД), polistrol, 
ftoroplastlar gruppasiga polietilen ( yuqori bosimda olindigan ПЭВД, past bosimda olinadigan 
ПЭНД), polistrol, ftoroplastlar, organic shishalar kiradi. Ploikondensasion smolalar, deb 
ataluvchi termoreaktiv polimerlar 150-180
o 
C gacha qizdirilganda kimyoviy reakjsiya tufayli 
qaytmaydigan qattiq holatga o‟tadi. Bunda polimerlarning ipsimon molekulalaridan fazoviy fikr 
“konstruksiyalar” paydo bo‟ladi. Termoreaktiv polimerlarga fenoloformaldegid (masalan, 
bagelit smolasi, fenoplast), poliefir, epoksid va kremniy-organik polimerlar kiradi. 
Qo‟shimchalar qo‟shilmagan polimerlar sodda, to‟ldirilmagan, qo‟shimchalar qo‟shilgani 
(ular ko‟proq) murakkab, to‟ldirlgan polimerlar deb ataladi. To‟ldirgichlar turiga ko‟ra 
plastmassalar press-kukunlarga, volokpolimerarning zichligi 0,9 dan 2,2 g/sm
3
gacha. 
To‟ldirgichlar plastmassalarni kam o‟zgartiradi, shuning uchun ularning zichligi uncha katta 
emas (1,1 dan 1,6g/sm
3
gacha), bu ularning afzalligidir. G‟ovak plastmassalarning zichligi 
undan kichik

0,01

0,2 g/sm
3
.
Ishlatilishiga ko‟ra plastmassalar bir necha asosiy gruppaga bo‟linadi: mashina detallari 
uchun 
ishlatiladigan 
konstruksion 
plastmassalar 
termoreaktiv 
smolalardan 
iborat 
kompazitsiyadir; agressiv muhitda ishlaydigan detallar uchun qo‟llaniladigan karroziyabardosh 
plastmassalarga kiradigan ftoroplastlar va polixlorvinlarning kislatalar solinadigan rezervuar 
devorlarini qoplashda ishlatiladi; issiqlikni himoya qiladigan (asbottekstolit va shisha-tekstolit)
plastmassalar; qistirma-zichlambop plastmassalar; elektr ezalitsion materiallar (getinaks, 
ftoroplastlar); friksion materiallar (asbotekstolitlar); antifireksion; yorug‟lik o‟tkazadigan 
(organik oyna); manzarali materiallar (getinakslar). 
Plastmassadan buyumlar presslash, bosim ostida qo‟yish plastmassa listlarni shtamplash 
va boshqa usullar bilan olinadi. Presslash termoreaktiv plastmassalarni 130-150
0
C 
tempraturagacha qizdirilgan pressqoliplarga presslab buyumlar olish keng tarqalgan
usullardandir. Plastmassalarga mexanik ishlov berish oson. Plastmassalarga ishlov berishning 
o‟ziga xos tomonlari ularning xossalari bilan belgilanadi.