O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti fizika fakulteti fizika yo’nalishi

3.Bir energetik sathdan ikkinchisiga nurlanishsiz o’tish
Zarralarning bir energetik sathdan-ikkinchi energetik sathga nurlanishsiz o’tishlari alohida zarralarning spontan o’tishlaridan farqli o’laroq, zarralarning bir sathdan ikkinchishiga nurlanishsiz o’tishlari uchun o’zaro ta’sirlashuvchi A-zarra bilan boshqa B zarraning bo’lishi shart.Aynan shunday o’zaro ta'sirlashuvlarda zarra 1-holatdan 2- holatga yoki 2-holatdan 1-holatga yorug’lik kvantini nurlamay yoki yorug’lik kvanti ta’sirisiz o’tadi. Zarraning boshqa zarra bilan to’qnashuvi natijasida g’alayonlantirilgan holatga o’tish jarayoni (1-g rasm) bo’ladi va quyidagi :
(3.1)
ifodada ko’rsatilgandek ravishda ro’y beradi. Тo’qnashuvlar natijasidagi relaksatsiya jarayonida g’alayonlangan zarraning zarraning to’qnashuvi zarralarning ilgarilanma energetikaga yoki B zarrani g’alayonlantirishga sarf bo’lishi mumkin. Bu jarayon quyidagi
(3.2)
ko’rinishda bo’lishi mumkin.

3.1-rasm
Zarralarning bir energetik sathdan-ikkinchi energetik sathga majburiy o’tishlari . A. Eynshteynning gipotezasiga binoan esa faqat ifodaga shartni qanoatlantiruvchi elektromagnit rezonans kvantlar bilan o’zaro tasirlashuvda ro’y berishi, ya’ni majburiy o’tishlarining ehtimolligi chastotali tashqi elektromagnit maydondagina noldan farqlidir. A.Eynshteynning gipotezasiasi binoan tashqi rezonans chastotasi maydon ta'sirida zarra 1-energetik sathdan 2-energetik sathga elektromagnit kvantlovchi rezonans o’tilishi natijasida(1-b rasm),
(3.3)
ko’rinishda o’tishidan tashqari, zarraning 2 energetik sathdan 1 energetik sathga quyidagi :
(3.4)
jarayon bo’yicha o’tishi mumkin. Bu 1v rasmdagi jarayonda zarra majburiy ravishda foton chiqaradi, ya’ni kvant zarraning majburiy elektromagnit nurlanish jarayoni ro’y beradi. Bu jarayon kvant elektronikasi yoki lazerli fizikasining asosi bo’lib xizmat qildi[3].
Zarralarning birlik vaqt ichidagi va majburiy o’tish ehtimolliklari rezonans kvantlaring hajmiy zichligiga, yoki boshacha qilib aytganda tashqi elektromagnit maydonning spektral zichligiga proporsional, ya’ni
(3.5)
bu yerda va Eynshteynning mos ravishda majburiy yutilish va nurlanishlar uchun koeffitsentlari.
Zarrani yuqori energetik sathdan quyi energetik sathga majburiy o’tishdagi elektromagnit kvant nurlanishi uni majburlovchi elektromagnit nurlanishi kvantiga aynan o’xshashdir, ya’ni chastotalari, fazalari, qutblanish tekisliklari, tarqalishi yo’nalishlari bir xil[3]. Yorug’likning kvant tizim tomonidan yutilishi va nurlanishi XIX asr oxirlari va XX asr boshilarida optikadagi turli fizik jarayonlarni tushuntirishda yorug‘likning to‘lqin va korpuskulyar (zarracha) nazariyalaridan foydalanish yo‘llari ishlab chiqib bo‘lingandi. Difraksiya, interferentsiya va qutblanish hodisalarini yorug‘likning to‘lqin tabiati bilan tushuntirish mumkin. Bu holda yorug‘likni elektromagnit to‘lqin sifatida qaralib, u elektr va magnit maydonlarining amplitudasi, chastotasi  yoki to‘lqin uzunliklari  bilan tavsiflanadi. Ushbu ikki  va  kattaliklar quyidagi:   c   (1) munosabat bilan bog‘langan. Bu yerda c-yorug‘likning vakuumdagi tezligi.


XULOSA
Ushbu kurs ishini yozish davomida men shu bilimlarga ega bo’ldimki,zarralarning energetik sathlari, ularni hosil qilish,energetic sathlarda kvant o’tishlar ,shuningdek, bir energetik sathdan ikkinchi enegetik sathga o’tish turlari va bu turlarning farqlarini ,ushbu jarayonda zarralarning parametrlari qanday o’zgarishi kabilar haqida qisqacha bayon qildim. Zarralarning bir energetik sathdan ikkinchi energetik sathga o’tishida nurlanishsiz o’tish turi bo’yicha to’liq bilib oldim. Lazerning ixtiro qilinishi va kogerent nurlanishning amaliyotga qo‘llanilishi fan bilan amaliyot orasidagi o‘zaro uzviylilikning integratsiyasining namunasi bo‘la oladi. Hozirgi vaqtda fan va texnikadagi ba’zi sohalami lazersiz tasavvur etib ham bo‘lmaydi. Mazkur hollar o‘z navbatida lazerlarni ilmiy asoslarini yanada rivojlanishini talab etmoqda. Ishlab chiqarishning samarali rivoji borgan sari sodda hamda ishonchli asboblami yaratmoqda. Bunday talablarga lazer texnologiyasi javob beradi. Haqiqatan ham bir-biriga o‘xshamagan fan sohalarida lazerlardan muvaffaqiyatli foydalanilmoqda, jumladan, ular optik aloqa, qishloq xo‘jaligida, jarayonlarni nazorat qilish, radikallar kimyosi, golografiya, tibbiyot, izotoplarni ajratish, integral sxemalami tayyorlash hamda sanoatda payvandlash va hokazolarda ko’p qo’llanilmoqda.