O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti agrokimyo-Ekologiya kafedrasi

2.3. Xo‘jalikning tuprog‘i. 
Bu tuproqlarning pastki qismi saxro tuproqlari bilan chegaradosh bo‘lib katta maydonlari 
Mirzacho‘l, Jizzax, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo atroflarida joylashgan. Och tusli 
bo‘z tuproqlarning asosiy qismini paxta maydonlari egallagan bo‘lib, ular respublikamizda 2 
milon gektardan ko‘p maydonni tashkil qiladi. Gumis miqdori 0-10 smlik qatlamda 1,0-1,5 % 
bo‘lib, gumis qatlami 40-60 sm gacha chuziladi. Azot miqdori 0,1 % fosfor esa 0,15 % tashkil 
qiladi. Ularda kalloidlar kam kalsiy va magniybilan tuyigan bo‘lib natriy yo‘q darajada. Och tusli 
bo‘z tuproqda u yoki bu darajada turli chuqurlikda suvda eruvcha tuzlar bilan sho‘rlangan. 
Ayrim hududlarda och tusli bo‘z tuproqlarda 2 metr chuqurlikkacha sho‘rlanmagan bo‘lishi 
mumkin. Och tuzli bo‘z tuproqlar sug‘orilganda haydov qatlamida gumis miqdori 1% va undan 
ham ko‘p bo‘ladi. Lekin chirindi ko‘payishi tuproqqa ishlov berilishi, ekinlar uzluksiz ekilishi 
sababli, tuproqning biologic faolligi oshishi va yozda ziroatlar tez-tez sug‘orilishi natijasida ro‘y 
beradi. Uzoq muddat sug‘orish o‘simlik ildizlari tuproq qatlamlarini har tomonlama qamrab 
oladi. Natijada gumis qatlami qalinlashadi. Bu tuproqlar och tusli bo‘z tuproqlardan balandroqda 
dengiz sathidan 350-600 metr yuqorida joylashgan va paxtachilik mintaqasida eng yaxshi 
tuproqlardan hisoblanadi. Tipik bo‘z tuproqlarning O‘zbekistondagi umumiy maydoni 3 milion 
gektardan ko‘pdir. Tog‘ yon bag‘irlari balandliklarida joylashgan Chirchiq, Angirin, Zarafshon, 
Fag‘ona vodiysida tarqalgan bu hududlar iqlimi juda issiq emas. Havoning nisbiy namligi 
balandroqdir. Bu hududlarda bir yilda 350-450 mm yog‘in yog‘adi. Qish va bahor fasliga to‘g‘ri 
keldi, yoz davri esa issiq bo‘ladi. O‘simliklar turi va miqdori jihatidan tipik bo‘z tuproqlar bir 
muncha ko‘pdir. Och tusli bo‘z tuproqlar azot va fosfor miqdori ko‘pligi umumiy azot 0,06-0,19 
%, umumiy fasfor 0,10-0,22 % ga etadi. Bu tuproqlarda fasfartlar bilan tuyinganligi 
sug‘orishning qadimiyligiga bog‘liq. Bu yerlarda oziq moddalar ko‘p bo‘ladi. Tipik bo‘z 
tuproqlarning korbanatli qatlami yaqqol ko‘rinib turadi 25 sm dan 100 smgacha chuqurlikda 
joylashadi. Tipik bo‘z tuproqlar deyarli sho‘rlanmaydi. Tipik bo‘z tuproqlarning fizik va 
mexanik xossalari qoniqarlidir. Ularda suvni simish qobiliyati yuqori va tuproq zarachalari 

---

15 
g‘ovakroq joylashgan bo‘ladi. Tipik bo‘z tuproqlar o‘zlatirilib sug‘rilgandan so‘ng ular zichlasha 
boradi. Birinchi yillarda gumis miqdori kamayib ketadi. Keyinroq o‘zimliklarning ilidizlari 
hisobiga gumis miqdori ko‘payadi. Tuproqlarning chirindi qatlami qalinlashib boradi. Tipik bo‘z 
tuproqlar och tusli bo‘z tuiproqlarga nisbatan unumdorroq bo‘lib organik va meniral o‘g‘itlar 
solinganda yuqori samara olish mumkin. Tuproqlarning unumdorligi ortadi. Respublika 
markaziy agrokimyo institutining ilmiy xodimi Krasjuxova A.R ma’lumotlari bo‘yicha och tusli 
bo‘z tuproqlarni zichlanishi bo‘yicha ilmiy ish olib borib bu tuproqlarni qatlamlar bo‘yicha 
qanday miqdorda zichlanishini jadval № 1 ko‘rsatadi. 
Och tusli bo‘z tuproqlarni zichlanishi. 
2.3.1-jadval 
Qatlam 
Tuproqning hajm og‘irligi g/sm
3 
Quruq yer 
O‘zlashtirilganiga 
10 yil bo‘lgan 
O‘zlashtirilganiga 
30 yil bo‘lgan 
0-50 
1,26 
1,49 
1,56 
50-100 
1,34 
1,34 
1,36 
100-150 
1,36 
1,40 
1,41 
150-200 
1,38 
1,47 
1,47