O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti gumanitar fanlar kafedrasi falsafa

Tayanch tushunchalar

Falsafa, faylasuf, falsafiy muammolar, falsafaning milliyligi, falsafaning umuminsoniyligi, o’zbek falsafasi.
Dunyoqarash, mifologik va diniy dunyoqarash, falsafiy dunyoqarash, dunyoqarashning vazifalari.

Takrorlash uchun savollar

1. «Falsafa» tushunchasining mohiyatini siz qanday tushunasiz?
2. Falsafaning bahs mavzusi nima?
3. Falsafa milliy bo’lishi mumkinmi?
4. Falsafaning umuminsoniyligi deganida nimani tushunasiz?
5. Dunyoqarash nima?

ADABIYOTLAR

1. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. — T.: O’zbekiston, 1998.

2. Karimov I. Ma’naviy yuksalish yo’lida. — T.: O’zbekiston, 1999.
3. Karimov I. Milliy istiqlol mafkurasi — xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir: «Fidokor» gazetasi muhbiri savollariga javoblar.—T.: O’zbekiston, 2000
4. Karimov I. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 1999.
5. Muminov I. O’zbekistondagi tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy tafakkur tarixidan lavhalar. — T.: «Fan», 1998.
6. A. Toynbi. Postijeniye istorii. — M.: Nauka, 1991.
7. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 2000. - 352 b.

8. Falsafa asoslari. Toshkent. «O’zbekiston», 2005.

2-mavzu: QADIMGI SHARQ VA ANTIK DUNYO FALSAFASI.

Reja: 2soat.
1.Qadimgi Sharq, Misr va Bobil falsafasi. Hind va Xitoy falsafasi.
2. Antik dunyo falsafasi. Milet maktabi. Geraklit, Pifagor.
3. Sofistlar falsafasi. Suqrot va Aflotun falsafasi. Yunonistonlik atomistlar: Levkipp, Demokrit, Aristotelning hayoti, faoliyati va asarlari
4. Qadimgi Sharq va Antik dunyo falsafasini o’rganish zarurati, uning jahon madaniyati va fani uchun ahamiyati.

Sharq qadimiy madaniyat o’chog’i va jahon sivilizasiyasining beshigi deya bejiz ta’riflanmagan. Garb madaniyati tarixini o’rganish jarayonida Ovruposentrizm nazariyasiga oqib ketish gayriilmiy bo’lgani kabi, masalaning Sharq bilan bog’liq jihatini tahlil etganda ham Osiyosentrizm g’oyalari ta’siriga tushmaslik lozim.

Shu bilan birga, Sharqning o’ziga xosligi, unga mansub bo’lgan madaniy taraqqiyot jahon sivilizasiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qo’shilgan munosib hissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan e’tirof etiladi. Qolaversa, Vatanimiz sivilizasiyasining Sharq sivilizasiyasi kuchog’ida voyaga yetgani va uning qadriyatlarini o’zida aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan ta’sir ko’rsatganini doimo esda tutish darkor.
Sharq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari deganida, ko’pgina mutaxassislar bizning Vatanimiz o’tmishini, Misr, Bobil va insoniyat tarixining eng qadimgi sivilizasiyalaridan biri bo’lgan Shumer davrlarini esga oladi. Bularning har biri insoniyat tarixida jamiyat hayoti, qadriyatlar tizimining o’ziga xosligi, boshqarish va iqtisodiy jarayonlarning muayyan tarzda namoyon bo’lishi bilan tavsiflanadi. Ushbu madaniyat uchoqlari haqida maktab ta’limi jarayonida «Eng qadimgi tarix» darsliklari orqali ma’lumot berilgan. Zukko talabalar o’sha davrlarda qanday siyosiy jarayonlar kechgani, qanday podsholik va imperiyalar bo’lganini yaxshi biladi. Biz bugun o’sha davrlardagi falsafiy dunyoqarash, qadimgi ajdodlarimizning fikr-mulohazalari, o’ziga xos ta’limotlarining asosiy tamoyillari bilan yaqinroq tanishmoqchimiz. Ko’hna Sharq sivilizasiyasining beshiklaridan biri bo’lgan Misr, qadimgi zamonda ilk o’troq hayot va o’ziga xos dehqonchilik an’analari boshlangan Nil daryosi bo’ylaridagi madaniyat dunyo olimlari diqqatini tortib keladi.


Qadimgi Misr va Bobil falsafasi. Eramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya’ni astronomiya, kosmologiya, matematika, mifologiyaka oid qarashlar birmuncha rivoj topgan. Tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi ikki yo’nalishda borgan. Birinchi yo’nalish olam haqidagi tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, riyoziyot fanlari rivoji bilan bog’liq ekanini, ikkinchi yo’nalish esa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bog’lik bo’lganini ko’rsatadi.
Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik hayotda duch kelinadigan voqea-hodisalar aniq dalillar asosida tahlil etilgan, o’rganilgan, ulardan tegishli xulosalar chiqarilgan. Bu – o’sha davr uchun tabiiy hol edi, ya’ni u – davrning inson ongida aks etishi, kundalik turmush hodisalarining oddiy bir tarzda ifodalanishi edi. Aynan ana shu hol tabiiy bilimlar rivojiga, garchand sodda tarzda bo’lsa-da, aksariyat hodisalarning falsafiy asosda izohlanishiga sabab bo’lgan.
Ikkinchi holatda esa, hali tabiat kuchlarining qarshisida nihoyatda ojiz bo’lgan odamzod, albatta, tevarak atrofdagi voqea-hodisalarni mifologik izohlashi tabiiy bir hol edi. Shu bilan birga, odamning mavjudlik xossalarini va olam qonuniyatlarini ilmiy tushunish ko’nikmasi hali shakllanib ulgurmagan o’sha qadim zamonlarda, afsona hamda rivoyatlarga asoslanib fikr yuritmaslikning imkoni ham yo’q edi. Bu – o’sha davrlardan qolgan yozma manbalarda, xususan, «Xujayinning o’z qo’li bilan hayotining mazmuni haqida suhbati», «Arfist qo’shig’i», «O’z hayotidan xafsalasi pir bo’lgan kishining o’z joni bilan suhbati» kabi bitiklarda yaqqol namoyon bo’lgan. ularda hayotning, umrning mazmuni, o’sha davrdagi odamlarga xos tuyg’ular bayon qilingan.
Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning eng asosiy xususiyati shundan iborat ediki, ularda, bir tomondan, xudolarga ishonch, ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko’rsatadigan ta’sirini mutloklashtirish xususiyati ustuvor bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, afsona va rivoyatlar tarzida bo’lsa-da, dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sekin shakllana boshlagan. umuman, bunday hususiyatni, qadim zamondagi barcha sivilizasiyalarga xos deyish mumkin.
Yahudiylik dini. O’sha davrda eng Qadimgi Sharq xalqlaridan biri yahudiylarning milliy mafkurasi — iudaviylik shakllana boshlagan. Bu din, asosan, ana shu millatka mansub kishilar o’rtasida yoyilgan bo’lib, eramizdan avvalgi ikki minginchi yillar boshida Falastinda vujudga kelgan. «Zabur» va «Tavrot» kabi muqaddas kitoblar bu dinning asosiy manbalaridan hisoblanadi.
Yahudiylik yahudiy va Falastin xalqlarining ba’zi e’tiqodlarini o’zida aks ettirgan dindir. Eramizdan avvalgi X-VI asrlarda yahudiylik monoteistik (yakka xudolikka ishonish) dinga aylanib, olamni yaratuvchi Yaxve xudosiga e’tiqod qilish uning asosiy tamoyili hisoblangan. Bu dinda Muso alayhissalom — paygambar, «Tavrot» xudo tomonidan unga yuborilgan ilohiy kitob degani, qiyomat kunida barcha birdek tirilishi, jannat va do’zaxning mavjudligi, gunohkorlar jazosiz qolmasligi, savobli ishlarni qilganlar u dunyoda rag’batlantirilishlari haqidagi qarashlar ilgari surilgan.
Ko’p yillik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, yahudiylik Sharq xalqlaridan biri — yahudiylarning milliy dini bo’lgani bois, ana shu qit’ada yashovchi boshqa xalqlarga xos bo’lgan ko’pgina diniy qarashlari bilan ham bir qadar mushtarakliklarga ega. Chunonchi, uning zardushtiylik bilan o’xshash jihatlari ham yo’q emas. Masalan, «Tavrot» va «Avesto»dagi aksariyat qonunlar, diniy-falsafiy kategoriyalar o’rtasida yaqinlik ko’zga tashlanadi. Umuman olganda esa, barcha dinlar orasida ilohiy qadriyatlarni mutloqlashtirish, xudo g’oyasini muqaddaslashtirish, bu dunyo va u dunyo bilan bog’lik qarashlarga ko’proq e’tibor berish kabi o’xshash jihatlar uchraydi.