O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5 
I BOB.
Tilshunoslikning ijtimoiy fanlar bilan munosabati 
1-mavzu: Fan va uning paydo bo„lishi. Fan tushunchasi. Fanlar 
sistemasi. Tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o„rni 
Reja: 
1.Bilishning mohiyati. Bilish shakllari. 
2. Fan tushunchasi. Fan va uning paydo bo‗lishi. 
3.Fanlar sistemasi. Tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o‗rni. 
Tayanch so„z va iboralar: Bilish, bilish shakllari, ilmiy bilish, fan, 
fanlar sistemasi, tabiiy fanlar, aniq fanlar, ijtimoiy fanlar, tilshunoslik 
1. Bilishning mohiyati. Bilish shakllari. Bilish insonning tabiat, 
jamiyat va o‗zi to‗g‗risida bilimlar hosil qilishga qaratilgan aqliy, 
ma‘naviy faoliyat turidir. Inson o‗zini qurshab turgan atrof-muhit 
to‗g‗risida bilim va tasavvurga ega bo‗lmay turib, faoliyatning biron-bir 
turi bilan muvaffaqiyatli shug‗ullana olmaydi. Bilishning mahsuli, 
natijasi ilm bo‗lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro‗y 
beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo‗lgan ma‘naviy ehtiyoj, 
hayotiy zaruryatdir. Insoniyat ko‗p asrlar davomida orttirgan bilimlarini 
umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi tufayli ham o‗zi 
uchun qator qulayliklarni yaratgan. Inson faoliyatining har qanday turi 
muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar hosil 
qiladi. Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar hosil qilish 
butun insoniyatga xos bo‗lgan bilish usulidir. Bilimlar bevosita hayotiy 
ehtiyojdan, farovon hayot kechirish zaruratidan vujudga kelgan va 
rivojlangan. Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy 
faoliyat bilan bevosita shug‗ullanadigan va ilmiy nazariyalar yaratuvchi 
alohida sotsial guruh vujudga keldi. Bular – ilm-fan kishilari bo‗lib, 
ilmiy nazariyalar yaratish bilan shug‗ullanadilar. Bilim shakllari orqali 
inson o‗zini qurshagan olamni anglab yetadi, uni har xil usullar 
yordamida o‗zlashtiradi. Bu usullardan ikkita eng muhimini qayd etish 

---

6 
mumkin. Birinchi, moddiy-texnikaviy usul – tirikchilik vositalarini 
ishlab chiqarish, mehnat, amaliyot. Ikkinchi – ma‘naviy (ideal) usul.
O‗z navbatida, bilish jarayoni va unda olinadigan bilimlar amaliyot 
va bilishning tarixiy rivojlanishi mobaynida tabaqalanadi va o‗zining har 
xil shakllarida mujassamlashadi. Bilishning bu shakllari, garchi o‗zaro 
bog‗liq bo‗lsa-da, lekin bir-biriga o‗xshamaydi va har biri o‗ziga xos 
xususiyatlarga ega. N.Shermuxamedovaning ―Gnoseologiya – bilish 
nazariyasi‖ kitobida bilish shakllarining eng asosiy turlari va ularning 
mohiyati keltirib o‗tilgan.
2
Kundalik amaliy bilim. Bu bilim shakli tabiat 
haqida, shuningdek odamlarning o‗zlari, ularning yashash sharoiti, 
ijtimoiy aloqalari va hokazolar to‗g‗risida elementar bilimlar beradi. 
Kundalik amaliy bilimlar bilishning tarixan eng birinchi shakli
hisoblanib, kundalik hayot, odamlar amaliy tajribasidan kelib chiqqan. 
Shu asosda olingan bilimlar garchi mustahkam bo‗lsa-da, biroq tartibsiz, 
tarqoq xususiyatga ega bo‗ladi, ma‘lumotlar, qoidalar va shu kabilarning 
oddiy majmuini tashkil etadi. Kundalik bilish sohasi juda rang-barang. U 
sog‗lom fikr, e‘tiqodlar, belgi-alomatlar, shaxsiy tajribadan chiqarilgan 
xulosalar, ularning an‘analar, rivoyatlar, o‗gitlar va hokazolarda 
ifodalangan ko‗rinishlari, intuitiv ishonch, sezgilar va shu kabilarni o‗z 
ichiga oladi. Mifologik bilim. Insoniyat tarixining dastlabki bosqichida 
muhim ahamiyatga ega bo‗lgan bilim shakllaridan biri bo‗lib, u 
borliqning fantastik in‘ikosi hisoblanadi. Mifologiya doirasida tabiat, 
koinot va odamlar, ular mavjudligining shart-sharoitlari, aloqa shakllari 
va hokazolar haqidagi muayyan bilimlar shakllangan. So‗nggi vaqtda 
mifologik tafakkur – bu shunchaki fantaziyaning tiyiqsiz o‗yini emas, 
balki ajdodlar tajribasini qayd etish va keyingi avlodlarga berish uchun 
imkoniyat yaratadigan dunyoni o‗ziga xos tarzda modellashtirish 
ekanligi aniqlandi. Mifologik tafakkurga uning emotsiyalar sohasi bilan 
uzviyligi, bilish obyekti va subyektini, predmet va belgini, narsa va 
so‗zni, hodisaning kelib chiqishi (genezisi) va mohiyatini aniq 
farqlamaslik xos. Unda tabiiy va ijtimoiy hodisalarni, shuningdek, butun 
dunyoni tushuntirish ularning kelib chiqishi va yaralishi haqidagi 
2
Shermuxamedova N. Gnoseologiya – bilish nazariyasi. –T., 2008. –B.21-34. 

---

7 
hikoyalarga bog‗langan. Mif ibtidoiy odam tafakkurining tabiat 
hodisalarini tushunish va tushuntirishning o‗ziga xos xususiyatlari bilan 
belgilanadi. Falsafiy bilim. Falsafa, san‘at va din kabi, bilish 
vazifalarini yechish bilangina kifoyalanmaydi. Uning bosh vazifasi 
san‘at va din bilan uyg‗un holda – insonning dunyoda ma‘naviy mo‗ljal 
olishiga ko‗maklashishdan iborat. Falsafiy bilim ayni shu maqsadga 
bo‗ysundirilgan. Falsafa umuman dunyo, uning ―birinchi‖ asoslari, 
hodisalarning universal o‗zaro aloqasi, borliqning umumiy xossalari va 
qonunlari haqida tasavvurni shakllantiradi. Me‘yorlar va ideallar, ilmiy 
bilimlar va san‘at yutuqlari, insonning tashvishlari, ehtiyojlari, hayot 
mazmunini anglash yo‗lidagi izlanishlari faylasufning dunyo qarashini, 
falsafiy mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa jamiyat ongi, 
jamiyat madaniyatining nazariy ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur 
tarzi, qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni ko‗rib chiqish 
xususiyatini belgilaydigan madaniyat bilan uzviy bog‗liqdir. Falsafa 
umuman dunyoga va madaniyat subyekti sifatidagi insonga murojaat 
etadi. Falsafiy bilim donishmandlik sifatida tavsiflanadi. 
Donishmandlik – dunyoni va insonning undagi o‗rnini yaxlit tushunish 
andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun muhim bo‗lgan haqiqatlarning 
tagiga yetish uchun (ilmiy va noilmiy) bilimgan foydalanadi. Kant 
falsafa inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini beruvchi 
eng so‗nggi maqsadlarini anglab yetishni tushuntirishga, bu bilimlarning 
inson uchun ahamiyatini aniqlashga yordam beradi, deb hisoblagan. 
Falsafa inson faoliyatini yo‗lga soluvchi tamoyillar, yondashuvlar, 
qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va o‗z-o‗ziga 
munosabatini belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi 
obrazini yaratib, falsafa muqarrar tarzda qadriyatlar dunyosiga murojaat 
etadi. Etika, estetika, aksiologiya – falsafiy bilimning qadriyatlar 
dunyosini o‗rganuvchi maxsus sohalardir. Falsafa san‘atda o‗zining 
yorqin va ishonarli ifodasini topishi bejiz emas. Ko‗pgina faylasuflar 
uning metaforalarga boy obrazli tilidan o‗z g‗oyalarini ifodalash uchun 
foydalanadi. Falsafiy bilimning bosh maqsadi – insonni kundalik 
tashvishlar sohasidan olib chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish 
uyg‗otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng zamonaviy 

---

8 
qadriyatlar sari yo‗l ochishdir. Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-
texnikaviy va nazariy-ma‘naviy asoslarning uyg‗unlashishi uning 
ongning betakror shakli sifatidagi o‗ziga xos xususiyatini belgilaydi.