O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

3- jadval
Kartoshkaning turlarini urugʻi va maysalarini kolxisinlash 
usullarinitaqqoslash (Laktev, Dvoryankina) 
 
Kolxisinlangan 
turlar 
Oʻsimlik soni 
Tirik 
qolish % 
Induksiyalangan poliploidlar 
Kolxisin 
langan 
Tirik 
qolgan 
hammasi Kolxisin-
langanlar 
soni 
Tirik 
qolganlar 
soniga 
nisbatan 
% 
Dastlabki sovutish bilan tomchili usul 
S.phureja 
73 
48 
65,8 
26 
35,6 
54,2 
S. tuberosum 
69 
39 
56,5 
8 
11,5 
20,5 
S. acaule 
30 
30 
100,0 
8 
28,7 
26,7 
S. demissum 
82 
63 
76,8 
18 
22,0 
28,6 
Jami
254 
180 
70,9 
60 
23,6 
33,3 
Dastlabki sovutmay bilan tomchili usul 
107 
87 
81,3 
31 
29,0 
35,7 
95 
67 
70,3 
5 
5,3 
7,5 
33 
30 
96,8 
2 
6,1 
6,7 
87 
84 
96,4 
7 
8,0 
8,3 
322 
268 
83,2 
45 
14,0 
16,8 
N.A.Lebedova tomonidan qayta Djonsonning ishlangan usuli 
S.phureja 
91 
0 
0 
0 
0 
0 
S. tuberosum 
58 
9 
15,5 
1 
1,7 
11,1 
S. acaule 
99 
0 
0 
0 
0 
0 
S. demissum 
172 
0 
0 
0 
0 
0 
Jami
420 
9 
2,1 
1 
1,7 
11,1 
Bir qancha olimlarning tajriba natijalariga qaraganda tomchili usulni 
qoʻllash yaxshi natija beradi. Eng koʻp miqdorda poliploidlar dastlabki sovuq ta‘sir 
qilgan usulda hosil boʻlgan.

---

17 
Tomchili usul bilan sun‘iy hosil qilingan poliploidlar urugʻi bilan ham 
tuganaklari bilan koʻpaytirilishi mumkin. 
Kartoshka seleksiyasida urugʻlarni va maysalarni kolxisinlash bilan birga 
ba‘zan tuganaklarni, maysalarni va butun palagini kolxisinlash mumkin. 
Kartoshkaning poliploidlarini hosil qilishda kolxisin usulini qoʻllamay 
tuganak ichki toʻqimalaridagi adventiv kurtaklaridan hosil qilish mumkin. 
(Yu.P.Laktev). 
Buning uchun tuganakning koʻzchalari kesib olinadi. Bir foizgacha 
poliploidlar adventiv kurtaklarni yaralanishi va kallus yonidagi toʻqimalardan 
yadrosi ikki karra xromosomalar soni ortgan vakuolalashgan toʻqimalarining 
boʻlinishi natijasida vujudga keladi. 
Amaliy seleksiya ishida poliploidlarni qoʻllashda muhimi shundaki ularni 
qoʻshimcha sitologik analizlar qoʻllamay ishonchli ajratish (idekdikasiya qilish). 
Kartoshkaning poliploid shakllari sust rivojlanishi, poyalari va barglari 
yoʻgʻonlashgan, oʻsimliklari toʻq yashil rangli, gulkosa va gultoj barglari kuchli 
tuklangan, gullari, changchi va urugʻchi yiriklashganligi bilan ajralib turadi. 
Poliploidlar oʻsimlik kattaligi, fertilligi meva va urugʻ hosil qilishi bilan 
turlicha boʻlishi mumkin. 
Urugʻidan hosil qilingan yosh kolxisinlangan oʻsimliklarni farq qiladigan 
belgilariga quyidagilar kiradi: urugʻ osti tizzasining (gipokotili) yoki uning qismini 
yoʻgʻonlanishi, urugʻ pallasini qorongʻi tusli va yosh bargchalarining qoʻpol 
tuklanishidir. Barg plastinkalarining shakli kuchli yoki qisman oʻzgargan.
Eksperimental poliploidlarning amaliy seleksiyada maqsadi qimmatli belgili 
yovvoyi turlarning madaniy tetraploid kartoshka S. tuberosum bilan turlararo mos 
kelmasligini yengishdir.
Eksperimental (sun‘iy) poliploidiya. Kartoshka ekini seleksiyasida bu usul 
chatishmaslikni yengish, yoki chatishtirishni osonlashtirish maqsadida turlarni 
polidligini (xromosomalar sonini karra oshirish) oshirish va navlar bilan 
chatishtirish maqsadida qoʻllaniladi. Buning uchun kolxisinning suvdagi 0,4 % 
eritmasini ikki usulda: nishlagan urugʻning o`sish nuqtasiga tomchilab solish va 

---

18 
kartoshkaning haqiqiy urugʻini shu eritmaga quyib to 2 mm li ildizchalar paydo 
boʻlguncha saqlash. 
Diploidlardan shu usulda avtotetraploid hosil qilinib (2n = 24) kolxisinlash 
oʻtkaziladi. → (4n = 48) ularni S. tuberosum bilan chatishtiradilar. Shu usuldan 
foydalanib bir necha turlarning poliploidlari hosil qilinib seleksiyada foydalanilgan 
(S. acaule, S. stoloniferum, S. chacaense va boshqalar). Oxirgi vaqtda 
kartoshkaning diploid turlarini amfidiploidiya usulidan foydalanib chatishtiradilar. 
Ikki diploid turlari chatishtirilib turlararo duragay hosil boʻladi, bu hosil boʻlgan 
duragayga kolxisin ta‘sir qilib xromosomalar sonini ikki hissa koʻpaytiriladi. 
Undan keyin hosil boʻlgan amfidiploid nav bilan chatishtiriladi. Masalan,
2n – 24 
2n – 24 
(S. vernei – x S. chacoense) x S. tuberosum
S. vernei – 2n = 24 
S. chacoense 2n = 24 
S. tuberosum 24 = 48 
S.Vernei x S. chacoense (S. Vernei x S. chacense)
2n = 24 2n = 24 turlararo duragay 
n = 12 n = 12 n = 12 + n = 12 = 2n = 24
Turlararo duragayga kolxisin ta‘sir qilib xromosomalar soni ikki barobar 
oshgan amfidiploid hosil qilinadi.
2 n = 24 x 2 = 2 n = 48 xromosoma
(S. Vernei x S chocoeusc) x S tuberosum uch turli -2n=48 
2n = 48 duragay amfidiploid fertil 
n = 24 2n=48
n = 24 
Eksperimental (sun‘iy) gaploidiya. Bu usul madaniy diploid turlaridan 
digaploid hosil qilish va undan keyin turlararo chatishtirishni oʻtkazishga 
asoslangan. Birinchi boʻlib kartoshkaning digaploidlarini 1939 yilda Ye.V. 
Ivanovskiy Solanum tuberosum x S. Ribini (2n = 24) chatishtirishda hosil qilgan. 
Solanum tuberosum Solanum andegenum digaploidlarni hosil qilish uchun ularni 

---

19 
madaniy diploid turlari S. phyreja, S. rybinii, S. stenotomumlar bilan 
chatishtiradilar. Buning uchun maxsus marker belgili diploid turlaridan 
foydalanish kerak.
Digaploidlarni chang donachalariga kimyoviy moddalar nurlar ta‘sir qilish, 
changlanishni bir muncha choʻzish, chang donachalarni oʻstirish usullaridan 
foydalanish mumkin.
Geterozis asosida seleksiya. Geterozis hodisasi kartoshkaning turlararo 
duragaylashda yaqqol nomoyon boʻladi: Masalan, navlarni madaniy tetraploid S. 
tuberosum x, S. tuberosum (T x T), S. tuberosumx S. andigenum
(T x A), S. tuberosum x diploid duragaylar (4n x 2n) chatishtirishdan hosil 
qilingan duragaylarni oʻrganish natijasida umumiy hosildorlik xususiyati boʻyicha 
geterozis hodisasi T x A va 4n x 2n kombinasiyalarida roʻy berganligi va T x T 
kombinasiyasida esa hosil boʻmaganligi aniqlangan.
Mutagenez. Kartoshka oʻsimligida ham generativ ham vegetativ (somatik) 
mutasiyalar roʻy berishi mumkin. Ular tabiiy (spontan) yoki mutagen omillar 
ta‘sirida eksperimental yoʻl bilan hosil boʻladi. Spontan somatik mutasiyalar 
natijasida tuganaklarning, gullarning rangi, barg plastinkalarining pegmentasiyasi, 
bargining shakli, soni va kattaligi oʻzgarishi kuzatiladi. Mutasiya natijasida 
qimmatli xoʻjalik belgilarining oʻzgarishi kamdan kam uchraydi. Kartoshkani 
mutant shakllari sifatida ekinlardan tanlash oʻtkazish natijasida Rasset Berbank, 
Red Varba va boshqa navlar yaratilgan. Eksperimental mutasiyalar maxsus usullar 
ionizasiya nurlanishlar (gamma rentgen nurlari, neytronlar) va kimyoviy 
mutagenlar bilan ta‘sir qilib olinadi. Har bir ekin turi, xili ekining qismiga qarab 
mutagenlarning ta‘sir qiluvchi meyori, muddati (vaqti) alohida belgilanadi. Eng 
yaxshi natijalar ijobiy belgi va xususiyatli mutantlar kartoshkaning urugʻiga 
gamma nurlanishning 150 Gr dozasi tuganagiga 40–60 Gr dozasi ta‘sir qilinganda 
kuzatilgan. 
Insuxt (inbriding). Seleksiyada gomozigotali liniyalarini hosil qilishning 
asosiy usuli insuxt hisoblanadi. Lekin kartoshka oʻsimligida insuxt oʻtkazish 
osonlik bilan boʻlmaydi, chunki koʻp navlar pushtsiz va oʻzidan changlanishi 

---

20 
natijasida ulardan nasl olib boʻlmaydi. Fertil navlarining ikkinchi pushtidan 
boshlab hosildorligi pasayib meva (rezvavor) hosil qilish kamayadi. Insuxt 
qoʻllanishi natijasida ertapisharligi boʻyicha gomozigotali liniyalar ajratib 
olingan. Ular seleksiyada qoʻllanib ertapishar navlar yaratilgan. (Varba va boshqa 
navlar). 
Hujayra seleksiyasi. Bu usul yordamida turli belgi va xususiyatli 
boshlangʻich materil hosil qilish mumkin. Ilgari hujayra seleksiyasi usulini ekilib 
kelinayotgan navlarning ayrim kamchiliklarini bartaraf etish maqsadida qoʻllash 
nazarda tutilgan edi. Ish jarayonida regenerant oʻsimliklar bir necha belgi va 
xususiyatlarini oʻzgaruvchan qobiliyatiga ega ekanligi aniqlangan. Hatto ularda 
boshlangʻich navlarga nisbatan ijobiy oʻzgarishlar borligi kuzatiladi.
Bunday oʻzgaruvchanlik kartoshka ekinining vegetativ koʻpayishi 
jarayonida nafaqat mutasiya va xromosom aberrasiya natijasida, balki oʻstiruvchi 
stimulyatorlar ta‘siri ostida selektiv sharoitida hujayra protoplastlar 
populyasiyalarini yoki kallusli koʻchirma (esplantat)larning somatik krossingoveri 
natijasida roʻy beradi. Bunday usulni qoʻllash natijasida fitoftoraning bir necha 
irqlariga, oddiy parshaga, xalqasimon chirish kasalligiga chidamli kartoshkaning 
shakllari hosil qilingan.
Protoplastlarning qoʻshilishi bir biri bilan birlashtirish usuli yordamida 
jinsiy duragaylash orqali imkoniyati boʻlmagan xollarda ayrim turlararo somatik 
duragaylar hosil qilish mumkin. Shu usulda Kanadada S. tuberosum bilan S. 
brevidens turlari asosida duragaylar hosil qilingan.