O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
Xromatogrammani miqdoriy analiz qilish usullari 
 
Xromatografik analizning oxirgi va ko„pincha hal qiluvchi qismi, 
identifikatsiya qilingan dog„lar tarkibidagi moddalarni miqdoriy jihatdan 
aniqlash 
hisoblanadi. 
Demak, 
miqdoriy 
analiz 
xromatografik 
jarayonning eng mas‟uliyatli operatsiyasi bo„lib, olingan natijalarning 
qanchalik to„g„ri ekanligi tanlangan hisoblash usulining aniqligiga 
bog„liq bo„ladi. Yuzada olingan xromatogrammaning miqdoriy analizini 
ikki guruhga bo„lish mumkin: identifikatsiya qilingan dog„larni 
to„g„ridan-to„g„ri xromatogramma yuzasidan hisoblash; dog„larni 
xromatogramma yuzasidan yuvib olib, analiz qilish. 
1.Dog„larning maydonini hisoblash usuli. Ma‟lumki dog„larning 
maydonlari va ularning ranglarining quyuqligi xromatografiyalanadigan 
moddalarning miqdoriga bog„liqdir. Agar xromatografik qog„ozga har 
xil miqdor modda saqlagan namunalarni tushirsak, unda hosil bo„lgan 
dog„larning 
maydonlari 
S 
har 
bir 
dog„ 
tarkibidagi 
modda 
konsentratsiyasining logarifmiga proporsionaldir. 
 
 
 

---

142 
Bunda a va b empirik konstantalar; c-analiz qilinayotgan 
moddaning konsentratsiyasi. Bunday usulda miqdoriy analizni bajarish 
uchun xromatografik qog„ozning start chizig„iga o„lchangan va ma‟lum 
tartibda miqdori oshib boradigan bir necha namuna qator qo„yilib, 
o„zgarmas sharoitlarda xromatografiyalanadi. Hosil bo„lgan dog„larning 
maydonlari 
turli 
usullar 
(planimetrik, 
dog„ 
maydonini 
xromatogrammadan kesib olib tarozida tortish va boshqalar) bilan aniq 
o„lchanib, noma‟lum aralashma tarkibidagi dog„larning maydonlarini 
aniqlaydilar va miqdoriy jihatdan hisoblaydilar. Shuni ham ko„rsatish 
kerakki, dog„ maydonining kattaligi faqat konsentratsiyaga bog„liq 
bo„lmasdan, namunani quyish usulikasiga, xromatografik qog„ozning 
tuzilishiga, temperatura va boshqa sharoitlarga ham bog„liqdir. 
Yuqorida ko„rsatilgan sharoitlar hisobga olinganda, xato kamayib, 
solishtirma xató 5-10% dan oshmaydi. 
2. Dog„ rangining quyuqligini hisoblash usuli. 
Ma‟lumki, xromatogrammada hosil bo„lgan dog„ rangining 
quyuqligi, undagi moddaning konsentratsiyasiga proporsionaldir. Bunda 
boglanish miqdoriy analiz uchun asos bo„lishi mumkin. Shuning uchun 
dog„ maydoni rangining quyuqligini denkometrik usul bilan to„g„ridan-
to„g„ri fotometrlaydilar. Turli xil konsentratsiyali namunalarning 
analizidan olingan natijalardan foydalanib hisoblash grafigi tuziladi va 
undan turli dog„larning konsentratsiyalari hisoblanadi. 
3. Ko„z yordamida solishtirish usuli. 
Dog„ 
maydoni 
rangining 
quyuqligi, 
undagi 
modda 
konsentratsiyasiga 
proporsional 
ekanligini 
hisobga 
olib, 
xromatogrammadagi dog„larning ranglari maydonini ko„z yordamida 
bir-biriga solishtirish yo„li bilan aralashmaning yarim miqdoriy analizini 
o„tkazish mumkin. Buning uchun chegarali suyultirish usulini qo„llash 
maqsadga muvofiqdir. Analiz qilinadigan modda eritmasi har safar 
suyultirilib, rangi yo„qolguncha xromatografiyalanadi. Keyin C=an (n-
suyultirish) formula bo„yicha eritmadagi modda miqdori aniqlanadi. 
4. Yuvish usuli

---

143 
Bunda xromatogrammadagi aniqlangan moddaning dog„i turli 
usullar (ekstraksiya, selektiv erituvchilar bilan ketma-ket yuvish) bilan 
miqdoriy jihatdan qulay fizik-kimyoviy usullar yordamida analiz 
qilinadi. Bu usul ancha mehnat talab qilishiga qaramasdan aniq 
hisoblanadi.