O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2.2.4-rasm. Monopoliyaning samarasi 
Agarda tadqiq qilinayotgan firma 
q=D(p)
talab funksiyasiga ega bo‘lsa va
mukammal bozorda faoliyat ko‘rsatmoqda deb olinsa, p
c
darajasida ishlab 
chiqargan mahsuloti hajmi 
q
m
=
q
c
bo‘lib, iste‘molchilar sarflagan ortiqcha miqdor 
CS
(
p
c
)
p
c
nuqta va talab egri chizig‘i bilan chegaralangan sohasining yuziga teng 
bo‘ladi. monopolist tomonidan ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot miqdori
PS (p
c
) 
esa p= p
c 
nuqta va marjinal xarajatlar bilan chegaralangan sohaning yuziga 
teng. 2.3.4-rasmda CS(p
c
) –
q=D(p)
bilan chegaralangan 
p
m
q
m
q
c
uchburchak 
yuziga, 
PS (p
c
)
–
 
esa
 MC 
bilan chegaralangan
 p
s
 q
m
q
c
uchburchak yuziga teng. 
Bunda jamiyat farovonligini ifodalovchi barcha bozor ishtirokchilarining 
yo‘qotishi CS(p
c
) CS(p
c
)+
PS (p
c
)
bozor talabi egri chizig‘i va marjinal xarajatlar 
egri chizig‘i oralig‘idagi (
p
m
;p
c
) va (q
m
;q
c
) 
nuqtalar bilan chegaralangan soha 
yuziga teng bo‘ladi: 
( 
) ( 
) ∫ ( ( ) ( ))
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

42 
 
p
 
 
 
 

 


p
m
MC 
 
p
s



MR
p(q)
q
m
q
c

 
q
 
2.2.5-rasm. Bozorning monopollashuvi natijasida jamiyat yo’qotiladigan 
farovonlik miqdori 
Endi aynan shu masalani monopoliya sharoitida ko‘rib chiqamiz. Bunda 
tarmoqqa xos ishlab chiqarish hajmi q
m 
, unga mos keluvchi monopol narx p
m
bo‘lsa iste‘molchilar sarflagan ortiqcha miqdor CS(p
c
) p
c
nuqta va talab egri 
chizig‘i bilan chegaralangan sohasining yuziga teng bo‘ladi. monopolist tomonidan 
ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot miqdori
PS (p
c
) 
esa p= p
c 
nuqta va 
marjinal xarajatlar bilan chegaralangan sohaning yuziga teng. 2.2.5-rasmda CS(p
c
) 
–
 q=D(p) 
bilan chegaralangan 
p
m
 q
m
q
c
uchburchak yuziga, 
PS (p
c
)
–
 
esa
 MC 
bilan 
chegaralangan
 p
s
 q
m
q
c
uchburchak yuziga teng. 
( 
) ( 
) ∫ ( ( ) ( ))
Ushbu sohalar o‘rtasidagi farq: 
( ) ∫ ( ( ) ( ))
Bozorning monopollashuvi natijasida yo‘qotiladigan bu miqdor talab egri 
chizig‘i bilan chegaralangan 
MR
va 
MC
egri chiziqlari orasidagi uchburchak 
yuziga teng. Bu uchburchakning yuzi Arnold Xarberger tomonidan hisoblab 
topilgan va ―Xarberger uchburchagi‖ deb ataladi (2.3.6-rasm). 
―Xarberger uchburchagi‖
shunday mahsulot miqdoriki, bu miqdor
monopolistning 
foydasini 
maksimallashtirish, 
monopol 
sharoitda 
bozor 
muvozanatini ta‘minlashga xizmat qiladi. Shuningdek, bu miqdor raqobatni 
so‘ndiruvchi hamdir. Ushbu miqdorning boshqa analogi mavjud bo‘lmaganligi 
sababli iste‘molchilar majburiy ravishda monopol narxda sotib oladi. ―Xarberger 
uchburchagi‖ monopolist uchun ham, jamiyat uchun ham, davlat uchun ham 
tegishli bo‘lmagan mahsulot hajmi hisoblanadi, chunki u jamiyat talabidan kam 
ishlab chiqarilgan.
Xarberger 
uchburchagi

---

43 
 
 p
 

 
 
p
m
 


p
s
 
 
 
q
m
q
c
q