O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Iste’molchilar ehtiyojlarini o’rganish 
(bozor segmentalri, iste‘molchilar xulq-
atvori, xarid motivi, vaqti, shartlari, iste‘molchilar tanlovoni shakllantiruvchi 
omillar) 
Raqobatbardoshlik omillarini tizimlashtirish 
Tovar raqobatbardoshligini baholashning miqdoriy ko’rsatkichlarini 
aniqlash 

---

68 

texnologik darajasi ko‘rsatkichlari; 

standartilashtirish va unifikasiyalash ko‘rsatkichlari; 

ergonomik ko‘rsatkichlari; 

estetik ko‘rsatkichlari; 

transportabellik ko‘rsatkichlari; 

huquqiy himoyalanganlik ko‘rsatkichlari; 

ekologik ko‘rsatkichlari; 

xavfsizlik ko‘rsatkichlari; 

takroriy ishlatish imkoniyatlari. 
Raqobatbardoshlikni baholashda tovarlar raqobatbardoshligi ko‘rsatkichlari 
quyidagi guruhlarla ko‘ra tasniflanishi mumkin: 
Tovarlarning tijoratlashuv imkoniyati bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar 

patentlanganligi, olingan patentlar soni, potensial xaridorlar soni, shaklning 
oqilona tanlanganligi. 
Mahsulot sifatini belgilovchi ko‘rsatkichlar 

texnik jihatlar (funksionalligi, 
ishonchliligi, ta‘mir talab qilmasligi, uzoq muddat saqlanishi, buzilmasligi), 
iqtisodiy (xomashyo va materiallar sarfi, energiya sarfi, sarflangan mehnat), tijorat 
(narxi, saqlash shartlari, tashish, iste‘mol sarflari). Ayrim hollarda maxsulotni 
iste‘mol qilish uni xarid qilishdan bir necha marotaba ortiq xarajat talab qiladi. Bu 
ta‘mirlash, texnik xizmat ko‘rsatish, ehtiyot qismlar va materiallar xarid qilish, 
sug‘urta va boshqalardir. 
Sotishni tashkil qilish bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar 

sotishda taklif 
qilinadigan chegirmalar, ulgurji sotuvchilarning tarkibi va tarmoqlari, aksiz solig‘i, 
xizmatlarning lisenziyalanganligi, mahsulot haqidagi ma‘lumotlarning yetarliligini 
kiritish mumkni. 
Ekspluatasiya bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar 

o‘rnatish shartlari, kafolat 
majburiyatlari, ta‘mirlash, texnik xizmat ko‘rsatish, ehtiyot qismlar va materiallar 
xarid qilish, utilizasiya qilish shartlari. 
Normativ ko‘rsatkichlar bo‘yicha 

tovarning belgilangan standart, texnik 
shart, tibbiy-ekspertiza xulosasi va shu kabilarga javob berishi e‘tiborga olinadi. 
Yetakchi mamlakatlar amaliyotida tovarning raqobatbardoshligi differensial, 
kompleks, integral va aralash usullar orqali baholanadi. 
Differensial usul 

tadqiq qilinayotgan tovarning alohida ko‘rsatkichlarini 
o‘zaro bazaviy tovar yoki raqib tovarga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. 
Agarda tovar raqobatbardoshligini baholash uchun iste‘molni qondira olish 
darajasi olingan bo‘lsa, u holda raqobatbardoshlik quyidagi umumlashgan 
ko‘rsatkich orqali amalga oshiriladi: 
Bu yerda K
i
– tovarning 
i
-parametr bo‘yicha iste‘molni qondirish darajasi (i 
= 1, 2,...n); 
• 
R
i
– raqobatbardoshligi baholanayotgan tovarning 
i
-parametri 
bo‘yicha iste‘molni qondirish darajasi; 

---

69 
• 
P
ni
– iste‘molchining i-parametrga mos keluvchi qoniqqanlik darajasi. 
Taqqoslanayotgan 
ko‘rsatkichlarning 
qiymatida 
qant‘iy 
nazar 
raqobatbardoshlik ko‘rsatkichi 

0 va 1 oraliqda aniqlanishi mumkin. Bunda 
bazaviy tovarga muvofiq kelish darajasi 1 ga teng deb olinadi, aks holda 0 ga teng 
bo‘ladi. 
Tovarning 
texnologik 
yoki 
iqtisodiy 
parametrlar 
bo‘yicha 
raqobatbardoshligini aniqlashda o‘rganilayotgan mahsulotning tanlab olingan 
ko‘rsatkichi cheksiz qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu holda tovarning 
raqobatbardoshligini bazaviy tovarning mos ko‘rsatkichlariga taqqoslash orqali 
amalga oshirish mumkin: 
Bu yerda K
i
– tovarning 
i
-parametr bo‘yicha iste‘molni qondirish darajasi (i 
= 1, 2,...n); 
• 
R
i
– raqobatbardoshligi baholanayotgan tovarning