O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Istiqlolchilar kurashi, barcha ixtilofdagi siyosiy partiyalar tugatilishi natijasida bol‘sheviklar yakkahokim partiyaga aylandi. u jamiyat ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida o`z mafkuraviy ta`sirini o`tkazib bordi. ayniqsa bu kishilar ongini o`zgartirishda muhim omil bo`lgan ta`limda, ilmda va madaniyatda jiddiy tus oldi. dastlabki yillarda madaniyat va uni boshqarish jabhalarida demokratik tamoyillar birmuncha mavjud bo`lib, hokimiyat mahalliy urf – odatlar va xususiyatlarni hisobga olishga majbur bo`lgan edi. keyinchalik esa, ma`muriybuyruqbozlik usullari keng quloch otib mustahkamlanib borishi bilan yalpi ko`rsatkichlar ortidan quvish, bol‘shevikga ―madaniy inqilob‖ yo`li va usullari ustivorlik qila boshladi. xalqning ma`rifatga, fanga va milliy ma`naviyatga bo`lgan intilishi hukmron kuchlar tomonidan uzoqni ko`zlamay va yaxshi o`ylamay olib borilgan siyosatlari natijasida siyosiy manfaatlar yo`liga burildi. yangi ziyoli kadrlarni shakllantirish, eski mavjud milliy ziyolilarni yo`q qilish ana shu maqsadlarni ko`zlab amalga oshirildi. savodxonlik darajasining o`sishi buyrokratik boshqaruv tizimining mustahkamlanib borishi, texnika taraqqiyoti 304 tomon yurish va ilmiy muassasalarning tashkil topish jarayonlari ular ustidan qattiq mafkuraviy nazoratning o`rnatilishi bilan hamohang ravishda yuz berdi. Bugungi kunda respublikamizda maorif va ta`lim tizimini takomillashtirish, yosh avlodni barkamol va ziyoli qilib tarbiyalash muhim vazifalar qatoriga kiradi. Ana shunday ulkan ishlardan biri bu Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov rahbarligida ishlab chiqilib amalga joriy etilayotgan ta`lim va kadrlar tayyorlash milliy dasturidir. ushbu dastur va ta`lim – tarbiya tizimining tamoiyillari jahon andozalariga mos kelisha bilangina emas, balki ajdodlarimiz tomonidan bu sohada qo`lga kiritilgan boy tarixiy tajribalarga tayanganligi bilan ham qimmatlidir. shuning uchun mustaqillik yillarida O`rta Osiyoning o`tmishdagi ta`lim – tarbiya va ilmiy muassasalari hamda ta`lim tizimiga doir ma`lumotlar yoritilgan Botirxon Valixo`jaevning, Komilxon Kattaev, Shokir G`afforov, Ahtam O`rolov va Rahimjon Yusupov va boshqalarning asarlari va maqolalari nashr etildi. Lekin, XX asrning 30 – yillarida sovet maktablari darsliklarga muhtoj bo`lib turgan bir paytda, jadid mualliflari yozgan va musulmon bolalarining turmushi va psixologiyasiga moslashtirilgan darsliklardan foydalanish haqida o`ylab ham ko`rilmadi. aksincha ta`lim sohasini ―sinfiy dushmandan‖ tozalash maqsadida, hatto maxsus qarorlar qabul qilindi. Bu yillarda Respublika oliy o`quv yurtlari tarmag`i ham ortib bordi. Samarqandda O`z. DU, Buxoro, Farg`ona, Namangan, Andijon, Marg`ilon, Toshkent, Nuks, Xiva, Urgunch shaharlarida oliy maktablar tashkil etildi 1940 yilda 9 yanvarda fan qo`mitasi ittifoq fanlar akademiyasining O`zbekiston filialiga aylantirildi. Kompartiyaning madaniya merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga almashtirish haqidagi qazorda ham o`z aksini topdi. arab yozuvini lotinlashtirish siyosatiga O`zbekistonda G`ozi Olim YUnusov, Qayum Ramazonov, Abdurahim Yo`ldoshev va boshqalar qarshi turgan edilar. ayniqsa Ashurali Zohiriy katta joibozliklar ko`rsatib, bu islohotni madaniy bilimsizlik deb baholadi. 1940 yil may oyida O`zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida T.N.Qorinyozovning ma`ruzasi bo`yicha yozuvning rus grafikasiga o`tkazish haqida ko`rsatma berildi. 1930 yildan boshlab bir qator cherkovlar, masjidlar va diniy maktablar yotib qyildi. O`zbek tarixshunosligining fidoyisi Po`lat Saliev 1937 yili ―Xalq dushmani‖ deb hibsga olinib, 1938 yilda otildi. Turkistonda XX asrning 40 – yillariga qadar hukm surgan va g`oyat samarali faoliyat ko`rsatgan jadidchilik harakati qorong`u zulmat yuzidagi yorug` 305 nur edi. lekin bu nur butun Turkiston bo`ylab keng quloch yozib rivojlanib keta olmadi. aksincha, 1937 – 1938 yillardagi siyosiy qatag`on jadidlar harakatini barbod etdi. Jadidchilik harakati XIX asr oxiri va XX asr 30 – yillarining o`rtalarida turkiy musulmon o`lkalar – Qrim, Kavkaz, Volga bo`yi (Bulg`or va Janubiy Urol havzasi) va Turkistonda shakllangan. Uning yirik vakillaridan Fayzulla Xo`jaev, Cho`lpon, Usmon Nosir, Fitrat, Abdulla Qodiriy Sovet rejimining istibdodi bo`lgan ana shu dahshatli qatag`onning qurboni bo`ldilar. Biroq, o`zining bilimi, aql-zakovati, iymoni – e`tiqodini, butun hayotini o`zbek xalqining milliy ozodligi, Vatanimizning milliy mustaqilligi va baxtli kelajagi uchun saafarbar etgan tadidlar harakatining g`oyalari zoya ketmadi. ular jonajon Vatanimizning mustaqilligi tufayli hozirgi kunda to`la ravishda ro`yobga chiqmoqda. Mustaqillik sharofati bilan tarixshunos tadqiqotchilar tomonidan tarix fanining bosib o`tgan yo`lini ham yangitdan tahlil etish zarurati yuzaga keldi. Ana shu yo`ldagi dastlabki izlanishlar ijtimoiy taraqqiyot burilishlarini aks ettirgan hamda ijobiy va salbiy voqealarga boy bo`lgan XX asrning birinchi o`ttiz yilligi chegarasini qamrab olgan. Asar 1994 yilda yaratildi. Ushbu asarda XX asrning 30 yili ichida O`zbekistonda yuz bergan tarixshunoslik jarayonlari, Milliy davlatchilik masalalari tarixshunosligi, Turkistonda XIX asr boshlarida milliy – ozodlik kurashi tarixshunoslik, O`zbekistonning ijtimoiy – iqtisodiy tarixini o`rganishning ba`zi muammolari, 20- 30 yillarda sharqshunoslik va madaniyatning, etnologiya va arxeologiyaning hamda ingliz, frantsuz va nemis tarixshunosligida O`zbekiston tarixi muammolarini o`rganish masalalari yoritib berilgan. Hozirgi kunda tarixshunosligimizda chet ellik olimlarning asarlaridan foydalanish muayyan bir qiziqish uyg`onmoqda. Sababi ularda tarixga o`z dunyoqarashi bilan mustaqil yondoshish ustunlik qiladi. Mana shunday asar mualliflaridan biri XX asrning birinchi choragida ingliz Frederik Martman Beyli (1882 – 1976 yy) afsonaviy odamga aylangan edi. Londonda 1946 yilda ―Jonaton Keyn‖ nashriyotga F.Beylining ―Toshkentdagi missiya‖ degan kitobini bosib chiqardi. Bu kitobida u avvalambor milliy – ozodlik uchun kurash fuqarolar urushi alangalarida qolgan Turkistonda Britaniya siyosiy agenti sifatida boshidan yugirgan xatarli sarguzashtlarga to`la hayoti haqida batafsil hikoya qiladi. O`z vaqtida bu kitob haqida ko`p shov – shuv bo`lib o`tgan va Beyli olib borgan ishlar to`g`risida ancha – muncha mish-mishlar va afsonalar to`qilgan. Mashhur sharqshunos – razvezkachining og`ir zamonlarda kechirgan hayotini o`rganish, bilish tariximiz, o`tgan kunlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Xulosa, 30 – yil, O`zbekistonda tarix fani keskin burilishlarni boshdan kechirdi. Sovet tuzumi, bir tomondan, o`zbek milliy tarixchiligini, milliylikni yo`q 306 qildi, ikkinchi tomondan, mustabid tuzumga sodiq kishilarni tarbiyalashga harakat qildi, ―sotsialistik‖ ruhdagi tarixchi va yozuvchilarni tarbiyalash yo`lidan bordi. Natijada, hukmron va mustabid kommunistik tartibot (rejim) tomonidan buyurilgan mafkuraviy yo`l - yo`riqlar, g`oyalar va ko`rsatmalar tarixshunoslik jarayonining to`laroqli rivojlanishiga yo`l bermadi. O`zbekiston SSRning tashkil etilishi mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonning eng muhimlaridan biri O`zbekiston nomigagina suveren respublika bo`lib, aslida esa SSSR tarkibidagi unitar (qo`shma) davlat edi. O`zbekiston ittifoq partiya-sovet organlariga to`la qaram bo`lib, uning rahbariyati va direktivalarini, ko`rsatmalarini og`ishmay bajarishga majbur edi. O`zbekistonda o`tkazilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar o`tkazilgan davr bu SSSRda boshqaruvning ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`zining barcha salbiy ko`rinishlari bilan qaror topishi va mustahkamlanishi sharoitida sodir bo`ldi. Bu haqda yangicha g`oya va mustaqillik mafkurasi bilan yaxshi qurollanib olgan holda M.A.Axunova va B.V.Lunin tarixshunoslik yo`nalishida yozgan «O`zbekistonda tarix fanlarining tarixi» nomli asaridan bilib olsa bo`ladi. Agar kitobxonlarni 1930-1950 yillarning yarmigacha bo`lgan davrda sovet tarixchilari, arxeologlari va etnograflari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy bosqichlari bilan tanishtiradi. Bu davrda S.P.Tolstov, T.A.Julnko, I.Djabborov, M.A.Itina, YA.G.Gulomovlar eramizdan avvalgi IV ming yillikdan eramizning XIV-XV asrlarigacha Xorazm tarixini yangicha ko`z bilan ko`rish imkonini berdi. 30-yillar tarix fanida totalitar tuzumni qo`llovchi «bol‘shavoycha» uslubda tarixni yoritish hukmron bo`ldi. Markscha-lenincha mafkura ta`siri ostida bo`lgan gazeta va jurnallar ham shu tuzumga astoydil xizmat qilishga yo`naltirilgan edi. O`zbekiston tarixshunosligida «Eski markazdan» kelgan topshiriqlar asosida tarix fani ishladi. Ilmiy tadqiqotlarni tasdiqlash uchun Moskvadagi Davlat attestatsiya qo`mitasiga mavzular olib borilar edi. XX asrning 30-yillarida, ya`ni «madaniy inqilob» avj oldirilgan yillarda madaniyatga qarshi kurash shu darajada kuchaydiki, odamlarni qatag`on qilish uchun ularning uyidan arab yozuvidagi kitob yoki daftarlar topilishi kifoya edi. O`sha yildan, 30-yillar va 50-yillar ikkinchi yarmigacha, o`n minglab, yuz minglab jild kitoblar, nodir qo`lyozmalar suvga chuc`tirildi, yoqildi, tuproqqa ko`mildi. Taqdir istehzosini qaranki, o`sha yillari sho`ro tarixchilari madaniy inqilob davri deb atadilar. SHo`rolar siyosati oxir-oqibatda shunga olib keldiki, ajdodlarni ardoqlaydigan o`zbeklarning ham ko`pchiligi yetti ajdodini u yoqda tursin, ikki- uch bo`g`in ota-bobolarini zo`rg`a taniydigan bo`lib qoldilar. Bu monqurtlikning bir ko`rinishi edi. Aynan mana shu davrlardan boshlab, sho`rolar adabiyotda, san`atda, «ilg`or farzandlar», «qoloq ota-onalarga» qarshi qo`yila boshlandi. Sovet 307 hukumati 1934 yil 16 mayda «Maktablarda fuqarolar tarixini o`qitish» to`g`risida qaror qabul qildi. CHunki kommunistik mafkura qoidalariga ko`ra davlatchilik tarixini o`qitish bu eski tuzumni yoqlash bilan barobar edi. Bu ilg`or «o`g`il-qiz» lar ota-onalarining e`zozlash o`rniga ular ustidan kular, juda insoflilari esa ularni qayta tarbiyalashga harakat qildilar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda 50-yillar boshlarida, yangi yerlarni o`zlashtirishga jo`nayotgan yoshlar deysizmi, ilg`or kolxozga yigit-qizlar deysizmi, partkom kotiblari-yu zveno boshliqlari deysizmi, ko`pincha o`zlarining «ilg`orlik»larini «qoloq» ota-onalarini qayta tarbiyalash orqali namoyon qiladilar. Oqibatda, avlodlar o`z ajdodlarini, demak tarixni ardoqlashlari u yoqda tursin, ularni mutlaqo unuta boshladilar. Mana shu jabhada, 1937 yilda shaxsan Stalinning o`zi tahrir qilgan VKP(b) (Bol‘sheviklar Butun ittifoq partiyasi) qisqacha tarixi nashrdan chiqib, hamma tarixchilar undan qomis sifatida foydalandilar. Natijada 1934-1936 yillar o`quv qo`llanmalar tayyorlash qarori asosida tarix uni o`ta siyosatlashtirilib yuborildi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi xalq xo`jaligini tiklash ham oson kechgani yo`q. Nihoyat alg`ov-dalg`ovlarga to`la fojiali 40 yildan ortiq davrdan so`ng 50- yillar oxirlariga kelib hayotda yengillik va ilgariga nisbatan hayot farovonligi oshdi. Bugungi kundagi tarixshunosligimizda O`zbekistonning ikkinchi jahon urushidagi ishtiroki masalasi ham nihoyatda dolzarb muammolardan biri bo`lib turibdi. Ushbu davr tarixshunosligida urushlar tarixi tarixshunosligini o`rganishdan ko`zlangan maqsad, tariximizning o`rganilmagan yangi sahifalarini ochmog`imiz zarurligidir. Masalan mana shunday dolzarb, o`rganilishi talab qilinadigan yo`nalishlardan biri bu urushlar oqibatida muhojirlikka ketib qolgan o`zbeklar tarixidir. Bu davr tarixshunosligini o`rganish nihoyatda muhim. Chunonchi 1917- 1920 yillardagi fuqarolar urushi natijasida 13 million kishi nobud bo`ldi, minglab kishilar jarohatlandi. Dehqon xo`jaliklari, sanoat izdan chiqdi, ocharchilik qashshoqlik va ommaviy yuqumli kasalliklar keng quloch yoydi. Turkistonda respublikalar tashkil etilishi munosabati bilan esa minglab yillar davomida shakllanib kelgan va takomillashgan yagona iqtisodiy tizimga zarba urildi, dehqonchilik otin-ustin qilinib, boy va o`rta hol dehqon xo`jaliklari davlat tomonidan talon-taroj maydoniga aylantirildi. O`n minglab mirishkor dehqonlar oilalar bilan «quloq» qilindilar, to`zitib yuborildi. YUzlab obod qishloqlar xarobaga aylantirildi. SHuningdek, qdimdan rivojlanib kelgan va kundalik hayotning tarkibiy qismi bo`lmish yuqori darajadagi hunarmandchilik ildiziga bolta urildi. 30-yillardagi ocharchilik, qahatchiliklarda esa o`n minglab kishilarning yostig`i quridi, og`ir dardlarga chalindi. Mana shu og`ir tarix sahiflari 308 tarixshunosligimizda R. Shamsutdinov, N. Karimovlarning sa`y-harakatlari tufayli asta-sekinlik bilan yoritilib bormoqda. Xullas, XX asrning 30-yillari 50-yillarning birinchi yarmi davridagi O`zbekiston tarixi tarixshunosligini o`rganish hozirgi kunda tarixchilar oldiga nihoyatda dolzarb vazifalarni qo`yishini mana shu yuqorida keltirilgan misollardan ham bilishimiz mumkin. Ko`p tomlik O`zbekiston xalqlari tarixi asarining yaratilishi uchun zaruriyat sezila boshladi. Sababi, sho`rolar tizimining butun siyosiy tarixini bilish, mana shu oqibatlarni ochib berar edi. Bu davrda ilmiy – tadqiqot ishlarini muvoffiqlashtirishni SSSR fanlar akademiyasining 1930 yilda tashkil etilgan O`zbekiston filiali (O`z FAN) amalga oshirdi. 1943 yil noyabrda O`z FAN bazasida respublika Fanlar akademiyasi tashkil topdi. 1944 yilda O`zFA tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy texnik xodimlar bor edi. Oliy ta`lim tizimida ham olimlarning, xususan tarixchilarning yirik otryadi ishlar edi. Tarixchilar kommunistik mafkura doirasida bo`lsada, o`z oldilariga urush davri qo`ygan vazifalarning mas`uliyatliligi va muhimligini tushungan holda ijodiy kuch-g`ayratini fashizm mafkurasiga qarshi kurashga, gitlerchilarning bosqinchilik siyosatini fosh qilishga, xalqimizning yuksak vatanparvarlik tuyg`ularini tarbiyalashga qaratdilar. Respublika tarixchilari «O`zbekiston xalqlari tarixi»-ikki jildlik fundamental asarni yaratishga kirishdilar. Bu asarni yozishda olimlardan YA.G`.G`ulomov, T.N.Qori Niyozov, S.P.Tolstov, M.E.Voronets, E.SH.Rajabov, A.YU.YAkubovskiy, V.I.Zohidov, V.A.Shashkin, K.B.Trever va boshqalar qatnashdilar. Lekin birinchi bor yaratilgan bu fundamental asar kommunistik mafkura asosida yozilgan bo`lib, unda tarixiy voqealiklar soxtalashtirilgan, g`oyaviy jihatdan noxolis ilmiy xulosalar qilingan edi. SHu bilan bir qatorda sharqshunos olimlar o`zbek xalqining boy madaniy merosini o`rganishga katta e`tibor berdilar. A.Rasulov, V.Zohidjonov, E.Muhamedxo`jaev, A.A.Semyonov, D.T.Voronovskiy va boshqalar qadimgi qo`lyozmalarni o`rganish va ilmiy izohlash ishlari bilan samarali shug`ullandilar. Haqiqatdan ham 1944 yilda Respublika davlat kutubxonasining SHarq qo`lyozmalari bo`limi bazasida O`z FA Sharqshunoslik instituti ochilib, uning birinchi direktori vazifasini professor A.A.Semynov tayinlangan edi. Jamiyatshunoslik olimlarning tadqiqotlarida O`zbekiston xalqlarining ijtimoiy-falsafiy (I.M.Mo`minov) va tabiiy-ilmiy tafakkuri tarixi masalalari muhim o`rin egalladi. Bir qator falsafa tarixiga oid asarlar e`lon qilindi, ularda fashizmning irqchilik g`oyalari, jahonga hukmronlik qilish da`volari fosh etildi. 309 Urush davri qiyinchiliklariga qaramasdan, oliy maktab rivojlanib bordi. 1945 yilda O`zbekistondagi oliy o`quv yurtlarining soni faqat tiklanib qolmasdan, shu bilan birga urushdan oldingi davrga nisbatan 3 taga ko`paydi. Markazdan ko`chirib keltirilgan institutlar hisobiga, talabalar soni 19.061 madal 21.195 tagi yetdi. Mustabid tuzum 40-yillar oxiri 50-yillar boshlarida respublikada siyosiy kompaniyalar o`tkazib, 1952 yil 21-22 fevralda bo`lib o`tgan O`zKP (b) MQning X plenumini o`tkazdi. Tarixchi A.X.Boboxo`jaev panturkizmni targ`ib qilishda ayblandi. Plenumda, ayniqsa, O`zbekiston xalqlari tarixini yoritish masalasida jiddiy tanqidiy fikrlar bildirildi. Ushbu plenum «O`zbekiston va O`rta Osiyo Rossiyaga qo`shilgan», ko`p tomlik «O`zbekiston xalqlari tarixi» ikkinchi jildida «Temur davlati madaniyati oshirib yuborilgan» va «1898 yilgi Andijon qo`zg`oloni reaktsion harakat» - degan, aslida haqiqatni inkor etuvchi kommunistik mafkura nuqtai nazaridan baholar berildi. Xullas, 40-yillar oxiri 50-yillar boshlari stalinizm davrida mustabid tuzum o`z xalqiga qarshi o`tkazgan ommaviy qatag`onlarning navbatdagi bosqichi bo`ldi. Bu qatag`onlarga uchragan ziyolilar orasida taniqli tarixchi olimlar ham bor edi. Asossiz qatag`on qilinganlarni oqlash «xalqlar otasi» vafotidan keyin boshlandi. Ammo, Stalinning vafotidan keyin ham boshqacha fikrlovchilarga nisbatan ta`qib qilishlar to`xtamadi. Bu esa o`z navbatida ko`plab ko`p tomlik O`zbekiston xalqlari tarixi asarlarning rus va o`zbek tillarida qaytadan yozilishi hollariga olib keldi. Markaz ideologlari tomonidan o`ylab topilgan xayoliy va noilmiy aqidalar, ya`ni «SSSRda sotsializmning to`la va uzul-kesil g`alaba qilgan»ligi, butun mamlakatda bo`lganidek, O`zbekistonda ham maorif, oliy ta`lim, ilm-fan va san`at, tarixshunoslik ham o`ta siyosiylashgan holda rivojlantirishga majbur etildi. O`zbek xalqining boy o`tmish tarixini, milliy madaniyatini va qadriyatlarini kamsitish, ularni soxtalashtirish aynan shu yillarda avj olgan edi. Qadimiy tariximizni o`rganish, «o`tmishga sajda qilish» deb qoralandi. Ijtimoiy-gumanitar fan olimlariga «rivojlangan sotsializm» davrini, uning «tarixiy ahamiyati»ni, «afzalliklari»ni o`rganish haqida maxsus «ko`rsatma» berildi. Natijada bu yillarda ijtimoiy-gumanitar fan olimlari tomonidan «rivojlangan sotsializmni» madh etuvchi ko`plab ilmiy, ilmiy-ommabop asarlar yaratildi. Tarixshunoslikda ham O`zbekistonda sho`rolar tuzumining o`rnatilishi tarixini madh etuvchi, «ilg`or» ishchilar sinfining shakllanishini yorituvchi va hakazo yo`nalishlardagi tarix asarlarini yaratish vazifalari qo`yildi. Agar ikkinchi jahon urushi yillaridan so`ng I tom «O`zbekiston xalqlari tarixi» 1950 yilda 310 nashrdan, II tom faqat 1947 yilda nashrdan chiqarilgan bo`lsa, Sovetlar davrini aks ettiruvchi III tom qo`lyozma shaklida qolib ketib, kitob qilib chiqarilmadi. Ko`plab bahs va munozalardan so`ng «O`zbekiston xalqlari tarixining» yangi nashri 2 tomlik to`rtkitob jildi shaklida 1955, 1956, 1957 yillar nashr etilib, sovetlar davrini madh etuvchi, kommunistik – formatsion taraqqiyot qonunlariga mos ravishdagi bosqichlar bilan nashr qilindi. Mana shundan so`ng, Toshkent va Samarqand shaharlarida O`rta Osiyo va Qozog`iston xalqlari tarixining ba`zi muammoli va bahs-munozarali tarixshunosligi masalalari o`rganishga bag`ishlangan ilmiy anjumanlar o`tkazilib turadigan tarixchi-olimlar markazlariga aylandi. Masalan, 1942 yil avgustida Toshkentda SSSR FA tarixchi olimlarining O`rta Osiyo xalqlari etnogeneza tarixi muammolarini o`rganish haqidagi yig`ilishi o`tkazildi. 1954 yil yanvar-fevral oylarida O`rta Osiyo va Qozog`iston xalqlari tarixining 1917 yilgacha bo`lgan tarixi masalalarining muammolariga bag`ishlangan qo`shma yig`ilish bo`ldi. YA`ni bu yig`ilishlarga barcha O`rta Osiyo va Qozog`istonlik tarixchi olimlar, o`z respublikalaridan kelib qatnashdilar. Aynan mana shu yillarda Samarqand shahrida, xususan Afrosiyobda katta hajmda arxeologik qazishma ishlari boshlab yuborildi. 1958 yilda Samarqand arxeologik ekspeditsiya tuzilib, V.A.Shashkin, YA.G.Gulomov, L.I.Al‘baum, M.Ye.Masson, A.Yu.YAkubovskiy va boshqalar ish olib bordilar. Ayniqsa, O`zbekistonlik arxeolog olimlarning yosh, navqiron avlodi shakllandikim, bugungi kunda ular hozirgi zamon arxeologiya fani ustunlari bo`lib qoldilar O`zbekistonda. 1962 yilda Samarqand shahrida kroman‘on tipidagi odam suyagi qoldiqlarining topilishi ham katta ilmiy yangiliklar safiga kiritildi. Xallas, aynan mana shu davrda tarixshunoslik fani o`zining eng rivojlangan bosqichlaridan biriga ko`tarildi. Va o`z navbatida tarix fanining O`zbekistondagi taraqqiyoti butun O`rta Osiyoda juda ham ilg`or pozitsiyani egallab turdi. XX asrning 20-30 yillar O`zbekiston haqida ingliz, nemis va frantsuz tilida nashr etilgan asarlar tarixshunosligi. 20-30 yillarda O`zbekistonda sharqshunoslikka doir tadqiqotlarning holati va rivojlanishi. O`zbekiston va Rossiyadagi tarixni ―bol‘shavoycha‖ tadqiq etish usullari. O`zbekiston va shakllanayotgan markazdagi ―yangicha‖ tuzumning kuch siyosati haqida. Milliy-hududiy ―parchalanish‖ yoki chegaralanishning sho`ro hukumati siyosati tarixshunosligi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimining qaror topishi tarixshunosligi. 20-30 yillarda O`zbekistonda etnografiya masalalarining o`rganilishi. Xalqning moddiy ahvoli va ijtimoiy qiyofasidagi o`zgarishlar haqida eski va yangi adabiyotlar tarixshunosligi. O`zbekistonda arxeologiya tadqiqotlari. O`zbekiston tarixining 20 yillari ingliz tilida nashr etilgan adabiyotlari tarixshunosligi. 311 XX asrning dastlabki o`ttiz yilligida Germaniyada O`zbekiston xalqlari tarixini o`rganish. Frantsuz tarixshunosligida O`zbekiston tarixi muammolarining yoritilishi. Kommunistlarning tarix sahifalarini ―yangicha‖ yoritish bo`yicha, fabrikalar va zavodlar tarixi, fuqarolar urushi tarixini ―bol‘shavoycha‖ yozish haqida qarorlari va ularning oqibatlari. XX asrning dastlabki o`ttiz yilligida O`zbekistonda tarixshunoslik jarayonlari quyidagi soxalarni qamrab oldi:. Tarixiy obidalarni muxofazasi masalasi buyicha. ―Turkomstaris‖ tashkilotining 1921-1924 yillardagi faoliyati:. Tarixshunoslikda ―partiya tarixi‖ yo`nalishi. Turkiston MIK qoshida tuzilgan Turkistonda revolyutsion harakatni o`rganish komissiyasi ―Turk Istpart‖ tashkil etilishi. SHo`rolar davri yangi jurnal va nashriyotlarning roli. Professor Po`lat Soliev va uning asarlari. Milliy davlatchilik masalasi tarixshunosligi ―Kengash‖, ―Najot‖, ―Ulug` Turkiston‖, ―Hurriyat‖ gazetalarida Munavvar Qori Abdurashidxonov, M.Behbudiy, A.Boytursunov, A.Buqayxonov, Ye.Norbo`tabekov, N.Xo`jaev, F.Xo`jaev, M.Cho`qaev va boshqalarning Turkiston kelajagiga qarashlari yoritilgan asarlari tarixshunosligi. Sulton Galiev, Zaki Validiy, Turor Risqulov va Nazir To`raqulov. O`zbekistonda XX asr dastlabki o`ttiz yilligida tarixshunoslik. O`zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy tarixini o`rganishning asosiy yo`nalishlari. Turkiston uchun Rossiyada ro`y bergan fevral‘ burjua inqilobi va oktyabr davlat to`ntarishi voqealarining ta`siri tarixshunosligi, Turkiston muxtoriyati. Istiqlolchilar harakati. Mustaqillik uchun kurashlar harakati tarixshunosligi. O`zbekiston madaniyati tarixshunosligining asosiy yo`nalishlari. O`ta ―inqilobiy‖ o`zgarishlar siyosatining tanglikka uchrashi davri xisoblanadi.. XX asrnig birinchi yarmida Sovet davlati ittifoqqa qo`shib olingan barcha millat va madaniy tengsizligini bartaraf qilish yuzasidan bir qancha shularni amalga oshirgan bo`lsa-da, aslida bu xalqlarga ittifoq tarkibida majburan ushlab turish, ularni nazorat qilib turish siyosatini olib bordi. Masalan, quyidagi hujjatda Sovet davlatining o`ziga qaram bo`lgan hududlarda qat`iy amal qilinadagan yo`riqnomasidan, bu xol ochiq yozib qoldirilgan: Boshlang`ich va o`rta maktablari, bundan ham avval, o`rta va oliy o`quv yurtlarida o`ta e`tibor qozongan o`qituvchilar shidan chetlashtirilishi lozim bo`ladi. Ularnig o`rniga biz tomonimizdan belgshilanadigan kishilarni qo`yish kerak. Fanlar orasidagi farq teislab yuborilishi originallar nashri cheklanishi, lotin va o`zbek tillari, umumiy filosofiya, mantiq va genetika fanlarinig o`tilmog`i to`xtatilishi shart. Tarix darslarida o`tgan siyosatdonlar kimlar vatan ravnaqi uchun xizmat qilishgani yoki xizmat qilishga urinishga burmoq lozim bo`ladi. Maxsus maktablarda mutaxassislik juda chegaralab o`tilishi kerak. 312 Ko`rinib turibdiki, urishdan keyin butun dunyoga kommunistik g`oya ustinligini yoyish uchun harakatlar boshlangan. Sovetlar jahon bo`ylab o`z hukmronligini o`rnatmoqchilar. Bu hujjat – yo`riqnomada tarixchi olimlarga ham bevosita aloqadar jumlalar bor edi.. Oliy o`quv yurtlariga shunday kishilarni qabul qilish kerakki, ular halqning omi qatlamidan bo`lishsin va ularni mutaxassislik bo`yicha chuqur bilim olish emas, balki faqat diplom qiziqtirsin. Demak, kommunistik mafkura milliy o`zlikni anglashni ongli ravishda buzishga harakat qilib, hayosizlarga, dalil – isbotsiz xalqning eng ongsiz bo`lib qolishini istab, O`zbekistonninggsh ham yoshlarining ziyoliy kishilarining hurfikrliklarini yo`q qilishga intildi. Bu harakatlarning boshida kommunistik partiya turar edi. O`z. KP(b) Mq byurosi 1950 yil 1 sentyabrdagi qonunlari O`zbekiston xalqlari tarixining Sovet davriga bog`ishlangan kitoblar ham yaratilmaganini tanqid qilib, ―Bizda tarix masalalarida yana bir muhim kamchiliklar bor. O`zbekiston tarixi Sovet davri haqida birorta ham asar yozilgan emas‖. ―O`zbekiston xalqlari tarixi‖ning Sovet davriga bag`ishlangan uchunchi jilda va ―O`zbekiston KP(b) tarixi ocherklari‖ juda sekin yozilmoqda. Bizning tarixchilarimiz VKP(b) ning rahbarlik va yo`l ko`rsatuvchilik rolini, O`zbekiston saqialistik negizda o`zgartirishda buyuk rus xalqi, VKP (b) Markaziy Komitet, ulug` yo`lboshchilarimiz Leninva Stalin bergan g`oyat katta yordamini har tomonlama ko`rsatib berishga alohida e`tibor qilishlari kerak, deb olimlarga tariximizni qanday yozish kerakligi haqida masus ―ko`rsatma‖ berildi. Mana shular natijasida, zulm va zo`ravonlikka qurilgan mustabid, beshafqat tuzum davrida o`zligini, millat qadr – qiymatini teran anglagan, ijtimoiy – siyosiy ongi yuksak, xalqni uyhotishga, halqni boshqarishga qodir bo`lgan, ma`rifat va ma`naviyat yo`lida fidoyilik ko`rsatgan barcha aql-zakovat soxiblarining qancha-qanchalari jismonan yo`q qilindi. Bular orasida ko`plab tarixchi, sharqshunos, ziyoliy va olimlarimiz ham bor edi. Partiyaning XX s`yezdi, shaxsga sig`inish deb Stalinni qoralagan bo`lsada, hech qanaqa demokratiya haqida, erkinlak haqida ochiqchasiga gapirish mumkin emas edi. O`zbekiston tarixshunosligining XX asr 60-80 yillaridan rivijlanishi Raxima Xadievna Aminova, Melixon Axunovna Axunova, Boris Vladimirovich Lunin asarlarini o`qib bilsak bo`ladi. Tarixchi olimlar e`tiboriga molik bo`lgan bu asar, mantiqiy jixati ―Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistone. Kratkiy ocherk‖ (T,1970) asarining davomi bo`lib, kirish, oltini bobdan iboratdir. Har bir bob o`z zamonasiga mos ravishda tarix faning rivojlanish bosqichlarini ochib berishga harakat qiladi. Juda ko`p asar va ularning mualliflari haqida ma`lumotlar to`plangan muhim yo`nalishi sanalgan. 313 O`zbekiston kommunistik partiyasi tarixi, O`rta Osiyo yoki Turkiston o`lka bolsheviklar tashkiloti tarixshunosligi, shuningdek kolxoz va sovxozlar tarixi, zavod va fabrikalar tarixnovisligi kabi yo`nalishlar yo`qotdi. O`sha davrda Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|