O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

partiyaning rahnomaligini yoritib beruvchi asarlar, ular yuzasidan yozilgan va 
yoqlangan dissertatsiyalar bugungi kunda hech qanday ilmiy ahamiyatga ega 
bo`lmay qoldi. 
Lekin hozirgi tarixshunosligimizni o`sha davrdaga tarixchi – 
olimlarning ilmiy tadqiqotlarini tan olmasdan rivojlantira olmaydigan mavzu va 
yo`nalishlarimiz ham bor. Ana shunday o`z aktualligini saqlab turgan 
mavzulardan biri bu Samarqand shahri va uning yubileyini nishonlash bo`yicha 
o`tkazzilgan ilmiy – tadqiqot ishlaridir. 
O`zbekiston moddiyy madaniyati tarixini o`rganish, nafaqat Vatan, 
mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari 
tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmish tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga 
mos tarzda yaratilgan. Zero, yer yuzadagi yoshi ikki, uch va hatto to`rt ming yillik 
shaharlar barmoq bilan sanarli. O`zbekiston zaminida esa bunday shaharlar ko`p. 
Qadimiy shaharlarimizning jahon ma`naviy taraqqiyotidagi o`rni munosib 
baholanayotgan ayni kunlarda mamlakatimizda Samarqand shahrining 2750 
yilligiga ham katta hozirlik ko`rilayotir. Bunday halqoro miqyosidagi e`ibor va 
e`tirofga arziydigan tarixiy shaharlarimiz esa benixoya ko`p. Samarqand, Buxoro, 
Xiva, Termiz va Toshkent kabi qadimda Kesh va Nasaf deb atalib kelgan 
Shahrisabz va Qarshi, Kosonsoy, Quva va boshqa o`nlab shaharlarimiz ham 
o`zining boy o`tmishi, ulug` tarixi, me`moriy obidalari bilan yurtimizning 
shaharsozlik va davlatchilik tarixining nihoyatda qadimiyligidan dalolat beradi. 
Shuni hisobga olib, 2000 yildan boshlab, O`zbekiston Respublikasi FNning tarix, 
arxeologiya va O`zbekiston Respublika Badiiy Akademiyasining san`atshunoslik 
instituti va olimlari bilan hamkorlikda ―o`zbek davlatchiligi tarixi‖ deb atalgan, 
so`nggi 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fendamintal ilmiy 
tadqiqotni yaratishga kirishildi ayniqsa, taniqli olim T.SHirinov O`zbekistonda ilk 
davlatlar ―voha davlatchiligi‖, ―shahar davlatlar‖ mesopotamiya, Misr, Xitoy, 
Mezoamerikadagi «Noma» davlatchiligi ka`bi bo`lgan degan g`oyani ilgari suradi.
 
Xaqiqatdan ham tarixiy taxlil shuni ko`rsatadiki, davlatchilik jamiyatda o`z 
ichki qonuyatlari asosida poydo bo`ladi, rivojlanadi. YA`ni davlat tuzilmasi 
tashqaridan tayyor xolda ko`chirilmaydi, ma`lum jamiyat bag`rida tug`iladi. 
O`zbek davlatchilik taraqqityoti ham bundan mustasno emas. 
1969-1970 yillarda o`tkazilgan Samarqanb shahrining 2500 yillik 
shodiyonalarida ma`lum bir ilmiy axboratlar yig`ilgan edi. Ammo bugungi tarix va 
arxeologiya faning rivojidan kelib chiqib, yangi tadqiqot usullari natijalariga 
tayanib ayta olamizki Samarqand shahri 2750 yilga munosib kutib olinadi. 

---

314 
1946-1985 yillar oralig`ida Markaz ideologlari tamonidan o`ylab topilgan 
―komunizmga erishish uchun rivojlangan sotsializmni qurish g`oyasi ‖ kabi 
xayoliy va noilmiy aqidalar girdobida, butun mamlakat – SSSRda bo`lganidek, 
O`zbekistonda ham maorif, oliy ta`lim, ilm-fan, sanat o`ta siyosiylashgan xolda 
rivojlanishga majbur qilindi. Madaniyat, ayniqsa milliy madaniyat ―rivoji‖ maxsus 
qolibga solib qo`yildi. Xalqning moddiy ahvoli va ishtimoiy turmushi nixoyatda 
qoloq darajada rivojlandi. To`g`ri sinfiylik nuqtaiy nazaridan shaharlardagi 
turmush darajasi qishloqdagi ahvoldan keskin farq qilar edi. Ammo esdan 
chiqarmasligimiz kerakki, mamlakat aholisining 60% dan ortigi qishloqlarda 
istixomat qiladi.
Soxta prolitar baynalminallikni kuchaytirish maqsadida maktablarda rus tili 
va adabiyotni kengroq o`qitishga o`rgu beriladi. Natijadi 60 yillarda O`zbekiston 
tarixi darslari xajmi keskin qisqaradi. Nixoyatda boy va ko`xna O`zbek xalqi 
tarixini o`rganishga 52 soat ajratilgan xolda boshlang`ich maktablarda rus tili va 
adabiyot predmentlari uchun 1600 soat ajratildi. 1970-1980 yillarda xalq ta`limi 
uchun davlat tomonidan ajratilgan mavlag` 11% dan 8 % gacha kamayib ketdi. 
Respublikaning barcha viloyatlardagi maktablarning 20-60% ni zarur o`quv 
qurollari, asbob – anjomlar bilan jixozlanmay qolaverdi, 50% dan ortiq 
maktablarda issiq ovqat, bufetlari tashkil etilmadi. Kuni uzaytirilgan guruhlar ishi 
ayniqsa o`lda –jo`lda qoldi. 70 – 80 yillarda 1 – 8 sinf o`quvchilarning atigi 8-9 % 
ni bunday guruhlarga jalb etilgan edi, xolos. Maktablardagi tarbiya yevropa tarixi 
misolida olib borildi. Maktab bolalarini paxta va boshqa qishloq xo`jalik ishlariga 
jalb qilinishi natijasida, o`quvchilarning o`quv rejasidagi soatlarni o`zlashtira 
olmasligi odatiy xol bo`lib qoldi. 
Bu davrda xalqning moddiy axvolini o`rganish va ijtimoiy ahvolni o`rganish 
ochiqchasiga xaqqoniy ravishda olib borilmas edi. Agar ochiqchasiga aytadigan 
bo`lsak, 2 jaxon urishidan keyin xalq xo`jaligini tiklash ham osanlikcha kechgani 
yo`q. Nixoyat 60-70 yillarda ham oziq ovqat borasida sezilarli darajada katta 
qiyinchiliklar ro`y bermadi. Ammo oylik maosh bilan ro`zg`orni bemalol tebratish 
hammaga ham, xech bir qo`rqmasdan aytish mumkinki, ko`pchilikka nasib 
etmagandi. Uzoq yillar davomida yetishmovchilik va nochorlikda yashab kelgan 
halq ―qorin to`ysa bas‖ qabilida kun kechirardi. Bundan umumxalq soniga nisbatan 
kamchilikni tashkil etgan katta maoshli va nufizli tabaqa vakillari mustasno 
albatta. Brejnev raxbarligining oxirgi yillariga kelib, nisbatan to`qchilik va 
arzonchilik sharoiti o`zgara borib oziq-avqat turlari kamayib asta-sekin to`qchilik 
yuzaga kela boshlaganligini, bazi bir narxlarning oshib borishi xolatlari kuzatildi. 
Xuddiy manashu davrda sovet davlati chetga milyard-milyard dollorga neft sotib 
uning xisobiga mamlakatni ma`lum darajada oziq-ovqat bilan taminlashga majbur 
bo`lgan edi. Jaxon bozorida neftning narxi arzonlashishi, mamlakatda uni qazib 

---

315 
olishdagi qiyinchiliklar orqasida. chetdan oziq ovqat keltirish tobara ozayib 
borganligi ham XX asrning 60-80 yillari tarixi guvoxdir.
Bu tez orada iqtisodiyotda katta qiyinchiliklarni yuzaga keltirib, 
qammatchilikni boshlanishiga olib keldi. Umuman olganda esa bir necha 10 yillar 
davomida oziq-ovqat masalasini xal etishni sovet davlati uddalay olmadi. Buni 
qarangki O`zbekiston to`nnalab oltin va shu kabi nodir qazilma boyliklar tashib 
ketildi, ammo undan baxramand bo`lish u yoqda tursin, xatto xisobini ham aytmay
haqiqat egasidan berkitildi. Xalqimiz o`z yeri qaridan chiqqan gaz, o`z 
daryolaridan ichimlik sifatda foydalana olmadi. Tarixshunosligimizning ham eng 
dolzar vazifazi ushbu muammolarni xaqqoniy yoritih edi .
Malumki tarix fani ishtimoiy siyosiy iqtisodiy va manaviy xayotining 
taxlilchisi sifatida jamiyat taraqqiyotining muxim tamonlarini ibrat tarozisida 
o`lchab bermog`i lozim. Lekin, bugungi mintaqaviy qo`shni va qardosh xalqlar 
o`rtasidagi munosabatlar doyrasida o`zora yordam, bir-biriga ko`makdoshlik 
ananalari bilan bir qatorda, tarixga munosabat masalarida ayrim maxdud milliy 
yondashuvlarni olg`a surishga, yaxlid tarixshunosligimizni o`zlariga qulay shaklda 
tor millatchilik ruxida talqin qilishga urinishlar uchramoqda. Bunday qarashlar 
xaqiqiy ilmiy nuqtaiy nazardan obektev olimlar tomonidan fosh etilmoqda. Chunki 
bir tarixiy sharoidda yashab kelgan bir xil iqtisodiy, siyosiy madaniy-manaviy 
jarayoni boshidan kechirib bir xil tafakkur meyorlariga ega bo`lgan birodar 
xalqlarni bugun ―sen emas, men‖ ruxida qarama qarshi qo`yish xech qanday 
mantiqga mos kelmaydi. Buni agar olimlar qilsa, ilmiy xaqiqat oldidagina emas, 
balki vijdon oldida ham javobgar bo`ladilar.
O`zbekiston Respublikasi olimlari yangi, xar tamonlama olis ilmiy 
yondoshuv asosida ko`p jildli ―O`zbekiston tarixini‖ yozishga kirishdilar. 
Qozog`iston, Qirg`iziston, Tojigiston va Turkmaniston olimlari tamonidan ham 
xuddiy shunga o`xshash nashrlarni amalga oshirishga kirilishmoqda.
Lekin xozir markaziy Osiyodagi barcha xalqlarning tarixiy yutiqlarini faqat 
bir xalqniki qilib ko`rsati xisobiga o`z davlatchiligi tarixini qadimiylashtirishga 
urinish bemaniylik darajasiga borib yetdi. 
Kishini ajablantiradigan narsa shuki, xalqlar tarixini maxsus tadqiqodlar 
vositasida yoritayotgan olimlar qatoriga davlat arboblari ham qo`shilib 
qolmoqdalar. Afsuski ularning xaddan tashqari extiroslariga berilishi va o`z xalqi 
tarixini ko`tarinki ruxta ko`satishga urinishi ba`zida yaqqol ko`rinib turgan tarixni 
o`zgartirish, xalqlarning o`zoro aloqalariga yetarli darajada ba`xo bermaslik hamda 
alohida xodisalar va shaxslarni idiallashtirish bilan qo`shib olib borildi. Bu narsa 
xususan, davlatchilik tarixi va tsivilizasiyalar rivoji masalariga ta`luqli. Bunday 
tadqiqodlarning davlat raxbarlari qalamiga mansusligi esa jamiyat ongiga eng 
so`ngi bosqichdagi xaqiqat siqatida ta`sir ko`rsatib, ularga siyosiy tus beradi. Ayni 

---

316 
paytda, aytaylik Saparmurod Turkman boshining ―Ruxnoma‖ kitobida 5 ming yil 
muqaddam bu xududda xorazm orqali volgacha cho`zilgan qadimiy – o`g`iz –
turkman davlati ―O`g`izxon turkman saltanati‖ xukum surganliga davo qilinadi. 
O`z fikirining dalili sifatida muallif mazkur arealda o`q va yoyning keng 
tarqalganligini keltirada. Xolbuki bunday davlat fanga ma`lum emas, bu qadimiy 
qurol turi esa mis davridan boshlab butun Yevropa va Osiyoda tarqalgan.
Ko`chmanchi charvodor xalqlarning davlatchiligi va tsivilizatsyasi 
muammolari nixoyatda murakkab. SHunga qaramay, Asqar Akaevning ―Qirg`iz 
davlatchiligi va ―Manas‖ xalq eposi‖ kitobida qirg`iz davlatchiligi ko`p asrlar 
mabaynida ko`chib yurib, nixoyat xozirgi Qirg`iziston xududida qaytadan 
vujudga kelgan bo`lishi mumkin degan fikrni ilgari suradi. Asqar Akaev eramizdan 
avvalgi II-I asrlarda xitoy sarkardasi Li Linning turli xalqlar qatori, Yenisey 
qirg`izlari ham yashagan Yenisey xavzasiga xunlar noibi vazifasini bajarish uchun 
tayinlanishi ilk qirg`iz davlatining shakillanishidan darak beradi, deb hisoblaydi.Li 
Lin orqali ushbu saltanatni eramizning VII-X asrlarida hukumronlik qilgan xitoy 
sulolalari bilan qon-qarindoshlik rishtalari vositasida bohlashga xarakat qilinadi.
Aslida esa, tarkibiga Mo`g`iliston va Yenisey qirg`izlari kirgan ko`chmanchi 
xalqlarning ko`p sonli birlashmalari orqali eramazdan avvalgi birinchi asrlardagi Li 
Linning noyibligi bilan eramizning IX asrdagi Qirg`iz davlatining o`zoro bog`lash 
mumkin emas.
Chinakkam olim xar bir fikrni nayob xujjatlar, manbalar asosida mantiqiy 
isbotlaydi. Tarix ilmi, tarix haqiqati shuni taqoza qiladi. Ammo O`rta Osiyo, 
xususan turkiy qavmlar tarixini soxtalashtiruvchi, tarix xaqiqatini buzub 
ko`rsatuvchi kitoblar tez-tez paydo bo`lib turibdi. Qirg`izistonlik olim 
R.Raxmonaliev qalamiga mansub ―Turkiy saltanatlar‖ (Moskva, ―Progres‖ 
nashriyoti, 2002 yil) tadqiqoti anashunday asarlar jumlasiga kiradi. Ochig`ini 
aytganda, bu kitob bir qancha jixatlari bilan diqqatni tortadi. Rustam 
Raxmonovning tadqiqoti ezgu tilak yo`lida yozilganiga shubxa yo`q. Lekin uning 
g`ayri ilmiy, noto`g`ri g`ayri ilmiy fikrlariga munosabatimiz bor. Masalan, 
kitobning 18 betida shunday xulosa chiqarilgan: ―Vse ariytsi, kotorie sanranili 
vernost‘ drevnim bogam, stali turantsami, a storonnika Zaratustri – prantsami. Tak 
sovershilas‘ razdelenie na Iron i Turon‖. Agar hamma oriy bo`lsa turklar qaerdan, 
osmondan tushganmi? 
Mualif kitobining 527 betida Amir Temur faoliyati xususida so`z yuritib,
sho`ro davrida tarixchilarning soxta qarashlarini takrorlaydi. Eng yomoni muallif 
kitobida ko`chirmachilikga ham yo`l qo`yadi.
Ko`p to`mlik O`rto Osiyo Respublikalarining eng yangi, xaqqoni tarixini 
yorutuvchi asarlarni yaratish zarur, qolavesa davr talabidir. Zero bugun O`rta 
Osiyo axolisini tashkil etgan barcha xalqlar, dunyo tsivilizitsiyasining yirik 

---

317 
o`chog`i xisoblangan bu mintaqa boy tarixiy o`tmishning vorislari ekanliklarini 
esta tutish zarur. 
Bu xalqlarning kelajagi, tarixshunos 
olimlarga ham bog`liqkim, 
tarixnovislarimiz o`tmishini asliga muvofiq tiklash shunga qanchalik professanal 
yondoshishimizga ko`p darajada bog`liq.
Mustaqillik yillarida o‗lka xalqlarining ozodlik va mustakillik uchun olib 
borgan ko‗p asrlik kurashi tarixi, shu jumladan, milliy ozodlik kurashi 
mafkurasining hozirgi davlat mustaqilligiga zamin hozirlagan omil sifatida 
shakllanishi tarixi chuqur va har tomonlama yorigib berildi. 
Mazkur muammoning o‗ziga xos aspektlaridan biri O‗zbekistonning XIX 
asr oxiri - XX asr boshlaridagi tarixi bo‗lib, ushbu davrni ijtimoiy-siyosiy 
oqimlarning, xususan, o‗lkaning ilg‗or milliy ziyolilari harakati -jadidchilikning 
genezisi va evolyusiyasini ob‘ektiv o‗rganmasdan turib tasavvur etib bo‗lmaydi. 
Hozirga qadar bu borada mavjud adabiyotlarni biz shartli ravishda uch 
guruhga bo‗lib o‗rgandik: Rossiya imperiyasi hukumronligi davrida e‘lon qilingan 
ishlar, sovet mustabid tuzumi davrida yaratilgan tadkiqotlar, mustaqillik yillarida 
amalga oshirilgan tadqiqotlar. 
Birinchi guruhga oid ishlarga xos asosiy hususiyatlar shundan iboratki, 
ularning mualliflari mazkur jarayonlar yuz bergan davrda yashagan kishilar bo‗lib, 
ularni o‗z ko‗zlari bilan ko‗rgan, ularda ishtirok etgai tnrik guvohlardir. Bu ishlar 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida O‗rta Osiyda yuz bergan tarixiy voqealar bilan 
izma-iz yaratilgan. Ular qatoriga I. Gas-prinskiy, M. Behbudiy, Munavvar Qori, A. 
Avloniy, A. Fitrat, shuningdek N.P. Ostroumov, S.M. Duxovskoy va 
boshqalarning asarlari kiradi . 
Uzoq yillar davomida jadidchilik harakati tarixi sovst tarixshunos-ligida bir 
yekdama, negativ nuqtai nazardan yoritib kelindi. Sovet davrida mavjud bo‗lgan 
mafkuraviy va ma‘muriy iazorat tadqiqotchilarga o‗z ijodiy tafakkurini to‗liq 
namoyon etish imkonini bermas, yuz bergan voqealar partiyaviylik, sinfiylik 
nuqtai nazaridan yoritilar edi. Aynan shuning uchui aksariyat mualliflar milliy 
taraqqiyparvarlarning nashrlari va asarlarini e‘tibordan soqit qilgan holda ushbu 
harakatning "konservativ-liligi", "mayda burjua" xarakteriga ega ekanligini haqida 
asossiz xulosalar chiqardilar. Shunga qaramasdan ko‗p sonli manbalar ilmiy 
iste‘molga kiritildi, faktik material to‗plapdi va agar ushbu material tanqidiy idrok 
etiladigan bo‗lsa u haqqoniy tarixni tiklashning muhim omili bo‗lib xizmat qilishi 
mumkin. 
20-yillarda Turkistondagi jadidchilik harakatnning vujudga kelishi 
jarayonlarini xolis tahlil qilishga qaratilgan sa‘y-harakatlar amalga oshirildi. G. 
Safarov o‗zining "Mustamlaka inqilobi" nomli asarida jadidchilikni musulmonlar 

---

318 
o‗rtasida milliy o‗z taqdirini o‗zi belgalash mafkurasining asosiy ustuvorliklarining 
shakllanishiga xizmat qilgan "progressiv-milliy harakat" sifatida baholaydi1. 
O‗rta Osiyo jadidchiligi tarixi F. Xo‗jaev, R. Inog‗omov, P. Galuzo kabi 
mualliflar tomonidan ham ko‗rib chiqilgan. 
Ushbu muammo sovet davrining keyingi yillarida ham yoritildi. Biroq 
mazkur tadqiqotlar kommunistik mafkura va shafqatsiz senzura hukmronligi 
davrida yaratildi va shu sababli jadidchilik ularda salbiy tavsiflandi. 
L. Klimovichning «Islam v sarskoy Rossii» nomli kitobida islom dinining 
Rossiya imperiyasi, shu jumladan O‗rta Osiyo xalqlarining ma‘naviy hayotidagi 
o‗rni va roli yoritib beriladi. Islomdagi islohotchilik oqimlarini tavsiflar ekan, 
muallif sinfiy yondashuv doirasidan chikmagan holda jadidlarni burjuaziya 
manfaatlarini ifoda etuvchilar sifatida baholagan, biroq, shu bilan bir vaqtda u 
jadidchilarning jamiyatni islox qilishdagi xizmatlarini ham e‘tirof etadi. 
Tadqiqotchi Ya.G. Abdullin ma‘rifatparvarlik harakatiga butunlay 
boshqacha baho berdi va jadidchilikni panislamizm bilan bir narsa deb hisoblashga 
qarshi chiqdi. Uning fikriga ko‗ra, jadidlar faqat islom asosida, musulmonlarning 
diniy rahnamosi sifatida xalifa hukmronligi ostida birlashishga chaqirmaganlar, 
balki taraqqiyotga olib boruvchi yo‗l bilimlar va ilg‗or madaniyatni tarkatish, 
o‗zining milliy hududida islohotlarni amalga oshirish orqali o‗tadi, deb 
xisoblaganlar va harakatning vazifalari ana shu qarashlarga muvofiq ravishda 
belgilangan . 
XX asrning 80-yillarning oxiri - 90-yillari boshida ushbu muammo 
tarixshunosligida va umuman tarix fanida sinfiy yondashuvdan muayyan darajada 
voz kechish ko‗zga tashlandi va jadidchilik mintaqa xalqlarining mustaqillik uchun 
olib borgan kurashining tarkibiy qismi sifatida qaraldi. Ushbu davrda 
ma‘rifatparvarlik harakatining ob‘ektiv tarixini yaratish, uni soxtalashtirishlar va 
sarkitlardan xalos etishga qaratilgan urinishlar kuzatildi. Biroq, jadidlarning diniy 
qarashlari haqidagi masala alohida muammo sifatida ajralib ko‗rsatilmoqda. 
Jadidchilik harakatining mohiyatini ochib berishda adabiyotshunos olimlar 
tomonidan e‘lon qilingan tadqiqotlar muhim o‗rin tutadi. Ularning mualliflari 
birinchilardan bo‗lib yuqoridagi muammoni o‗rganishga kirishdilar va o‗zlarining 
asosiy diqqat-e‘tiborlarini jadidlarning ma‘rifatparvarlik hamda adabiy faoliyatiga 
qaratdilar . 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda milliy-ozodlik harakatlari, 
shu jumladan, jadidchilik tarixini o‗rganishga vatanimiz tarixchi olimlari salmoqli 
hissa qo‗shdilar. Shu nuqtai nazardan D.A. Alimovaning tadqiqotlari, xususan, 
uning Turkiston jadidchiligining taniqli vakillarining ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga 
bagishlangan ishlari alohida ahamiyatga molikdir. U mamlakatimiz tarix fanida 
birinchilardan bo‗lib, islohotchilik harakatining tarixiy mohiyatini ob‘ektiv 

---

319 
baholashga harakat qildi, uni davrlashtirdi va ilg‗or ziyolilarning intellektual 
dunyoqarashining o‗ziga xos xususiyatlarini tavsiflab berdi. 
Mazkur muammo tarixshunosligiga qo‗shilgan yana bir muhim hissa D.A. 
Alimovaning «Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. Fenomen djadidizma» 
nomli umumlashtiruvchi asari bo‗lib, unda O‗zbekistonda ilk bora milliy 
taraqqiyparvarlik harakatining mohiyati va uning Markaziy Osiyo xalqlari tarixida 
tutgan 
o‗rni kompleks tarzda tadqiq etilgan, Turkiston va Buxoro 
tarakqiyparvarlarining qarashlarining o‗ziga xosligi aks ettirilgan, jadidchilikning 
ma‘rifatparvarlikdan qudratli siyosiy xarakatga evolyusiyasi ochib berilgan. 
Shuningdek, mazkur asarda ilk bora milliy taraqqiyparvarlik harakati 
namoyandalarining hayoti va ijodi xaqidagi ma‘lumotlar rus tilida chop etilgan. 
Jadidchilik rivojlanishining siyosiy bosqichi S.S. A‘zamxo‗jaev tadqiqotlari 
uchun ob‘ekt bo‗ldi. Turkistonda birinchi milliy demokratik davlatchilik - 
Turkiston Muxtoriyatining tashkil topish tarixini tahlil qilar ekan, muallif o‗lka 
musulmon aholisining jipslashuv jarayonlarini batafsil yoritadi, unda jadidlarning 
o‗rni va rolini belgilab beradi. 
R.M. Abdullaevning ishlarida «Padarkush», «Gayrat», «Tarakkiypar-var», 
«Barakat», «Shuroi islomiya» kabi milliy tashkilotlarning shakllanishi va faoliyati 
yangi faktologik manbalar asosida tadqiq etilgan. Muallifning fikriga ko‗ra, sof 
diniy xarakterdagi masalalarda jadidlar ehtiyotkorlik va vazminlik ko‗rsatishga 
majbur bo‗lganlar va bunda ular Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni va diniy-
ma‘naviy kayfiyatni xisobga olganlar. 
Mazkur muammo tarixshunosligiga ko‗shilgan yana bir muhim hissa D.H. 
Ziyoevaning tadqiqotlari bo‗lib, ularda kata va keng miqyosdagi material asosida 
ma‘rifatparvarlarning Turkistondagi 1916 yil qo‗zg‗oloniga bo‗lgan munosabatiga 
baho beriladi . 
S. Xolboev tadqiqotlarida esa Munavvar Qorining ma‘rifatparvarlik va 
siyosiy faoliyati ko‗rib chiqilgan hamda O‗rta Osisda oliy ta‘lim tizimining 
vujudga kelishi va rivojlanishida jadidlarning roli ko‗rsatib berilgan. 
Milliy ozodlik harakatining asosiy yo‗nalishlarini muhokama qilish, 
hamkorlikdagi ishlanmalar loyihalarini ishlab chiqish maqsadida o‗tkazilgan bir 
qator 
ilmiy-amaliy 
tadbirlar 
jadidchilik 
tarixiga 
oid 
tadqiqotlarning 
faollashtirishiga xizmat qildi. 
O‗zR FA Tarix instituti tomonidan «Jadidchilik: islohotlar, yangilanish, 
taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash» nomli jamoaviy monografiyaning nashr 
etilishi milliy taraqqiyparvarlik harakati tarixini o‗rganishga qo‗shilgan jiddiy hissa 
bo‗ldi. Mazkur tadqiqotda O‗rta Osiyoda jadidchilikning ildizlaridan boshlab to 
uning siyosiy harakat sifatida shakllanishi va rivojlanishiga qadar bo‗lgan 
evolyusiyasi ilgari ma‘lum bo‗lmagan tarixiy materiallar asosida tahlil qilingan . 

---

320 
Respublikamiz tarixchi 
va adabiyotshunos 
olimlarniig majmuaviy 
tadqiqotlarining natijasi o‗laroq ma‘rifatnarvarlik harakati yetakchilarining 
«Tanlangan asarlar»i nashr etildi. 
Jadidchilik tarixiga oid bir qator masalalar A.M. Xudoyqulov,T.N. Kozakov, 
K.A. Vohidova, D.N. Rajabova, M.U. Qayumov, D.M. Kenjaev va R.N. 
Tursunovlarning ko‗rib chiqilayotgan tarixshunoslik davrida tayyorlangan 
dissertatsion tadqiqotlarida ko‗tarib chiqildi. 
Tarixshunoslik tahlili shuni ko‗rsatadiki, Rossiya imperiyasi hukmronligi 
davrida e‘lon qilingan ishlar, sovet mustabid tuzumi davrida yaratilgan 
tadqiqotlardan farqli ravishda, mustaqillik davridagi tarix fani jadidchilik 
harakatiga konseptual yondoshuv masalalariga to‗liq oydinlik kiritdi va 
jadidchilikni faqat madaniy-ma‘rifiy harakat sifatidagina emas, balki kuchli milliy-
demokratik taraqqiyparvarlik harakati sifatida ta‘rifladi. So‗ngi yillarda yaratilgan 
tadqiqotlarda umuman milliy ozodlik harakatining tarkibiy qismi bo‗lib qolgan 
ushbu fenomenning tabiati, asosiy harakatga keltiruvchi kuchlari va yetakchilari 
ko‗rsatib berildi. Xozirgi paytga kelib tarixchi olimlar va adabiyotshunoslar tomo-
nidan muammoning ko‗plab aspektlari: progressiv harakatning yuzaga kelishi 
sabablari, 
O‗rta 
Osiyolik 
islohotchilarning 
dunyoqarashlari, 
ularning 
ma‘rifatparvarlik faoliyati, adabiyoti, dramaturgiyasi, musiqasi, musulmon dunyosi 
bilan integratsiyasi hamda muammoning tarixiy-siyosiy aspektlari, shu bilan bir 
vaktda jadidlarning dinga, xususan islom diniga va uning qadriyatlariga 
munosabati, bu borada ular taklif qilgan islohotlar hamda jadidlarning sa‘y-
harakatlari tufayli odamlar ongida yuz bergan ijobiy siljishlar o‗rganildi. 
Tarixshunoslik fani nuqtai nazaridan qaraganda O‗zbekiston tarixini 
yoritishda tarixiy xaritalarning ahamiyati benihoya kattadir. Sovet davri ilmiy 
adabiyotlarida yevropalik kartograflarning O‗rta Osiyoga oid kartalari dastlab 
o‗tgan asrning 60-yillarida V.N. Fedchina tomonidan yaratilgan monografiyada 
tadqiq etildi. Muallif o‗rta asrlar davriga doir kartalar tahlilini 1320 yilda tuzilgan 
Petr Viskonti kartasidan boshlagan (odatda venesiyalik Marino Saiudo kartasi deb 
ham ataladi). Kartaning tuzilishi, unda aks ettirilish manzillar antik mualliflar, 
asosan Ptolemey ma‘lumotlariga ko‗ra berilganligi batafsil aytib o‗tilgan 
.Shuningdek, asarda Katalon, Fra Mauro kartalarining tuzilishi, geografik 
manzillarning qay tarzda aks ettirilganligi ham qisqacha keltirilgan. 
Ch.V. Galkov, R.U. Rahimbekov, R.L. Yugay, T.M. Mirzaliev va 
boshqalarning tadqiqotlarida ham Pyotr Viskonti, Kataloi, Fra Mauro kartalari-dagi 
O‗rta Osiyoga oid ma‘lumotlar tahlil qilinib, ular o‗z davri uchun ahamiyatli 
ekanligi va keyingi kartografik tadqiqotlar uchun poydevor bo‗lib xizmat qilganligi 
ta‘kidlangan . 

---

321 
Ch.V. Galkov, R.U. Rahimbekov, R.L. Yugaylarning "O‗zbekiston 
kartalari" qo‗llanmasida (1975 yil) Katalon kartasi (1375 yil) 3-4 qatorli tavsifdan 
iborat. Unda Kataloniyada tuzilgan kartada Amudaryo berilganligi, Orol dengizi 
ko‗rsatilmaganligi, Issiqko‗l aks ettirilganligi ma‘lum qilingan, xolos. 
T.M. Mirzaliev Sh.M. Muxitdinov A. Bazarbaevlarning 1990 yilda chop 
ettirgan "Atlasnoe kartografirovanie v Uzbekskoy SSR" nomli kitobida ham 
venetsiyalik kartofaf Fra Mauro kartasi (1459 yil) haqida ma‘lumot berilib, 
faduslar to‗ridan foydalanilmaganligi, kartada O‗rta Osiyo hududi ancha to‗g‗ri aks 
ettirilganligi qayd etilgan. 
XVI - XVII asrlarda Garbiy Yevroiada O‗rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma‘lumotlarning taraqqiyoti shuni ko‗rsatadiki, bu davrda O‗rta Osiyo 
hududi aks ettirilgan kartalar mazmuni ancha boyidi. Ulardagi ma‘lumotlar ancha 
keng bo‗lib, tasvirlangan hududlar haqiqatga yaqin edi. 
XVI asrda Garbiy Yevropada shakllangan tarixiy kartografiya fani esa O‗rta 
Osiyoning tarixiy kartalarini yaratishda noto‗gri tasavvurlarga chek qo‗ydi. Bu 
davrning tarixiy-kartografik ma‘lumotlari Yu.V. Gote, L.S. Berg, N. Korjenevskiy, 
B.P. Ditmar, H. Hasanov, V.K. Yasunskiy, B.P. Polevoy, va boshqalarning 
tadqiqotlarida o‗rganilib, asosan Antoniy Jenkinson, Abraxam Orteliy, Goidius, 
Nikolay Vitsen, Daniil Gotlib Messershmidtlarning O‗rta Osiyoga oid tarixiy 
kartalari va ulardagi ma‘lumotlar tahlil etilgan. Ushbu tadqiqotlar XVI-XVIII 
asrlarda G‗arbiy Yevropada O‗rta Osiyoga oid tarixiy-kartografik manbalar 
mazmun jihatidan yangi bosqichga ko‗tarilganligi hamda ancha boyiganligini 
ko‗rsatadi. 
XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinsonning "Jenkinsonning 1562 
yilgi Rossiya kartasi" deb nomlangan asari 1562 yilda Londonda chop etilgan. 
Jenkinson O‗rta Osibga 1558 - 1599 yillarda kelgan bo‗lib, uning sayohat yo‗li 
Mang‗ishloq yarim orolidan boshlangan; so‗ngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga 
kelgan. Aslida Jenkinson Moskva davlati bilan savdo qiluvchi Angliya 
kompaniyasining vakili edi. U 1557 yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‗lini 
qidirib aniqlash maqsadida sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz 
yo‗lini portugallar egallab olganligidan inglizlar boshqa yo‗l qidirishga kirishgan 
edilar. Bu haqda geograf olim H. Hasanov o‗zining "O‗rta Osiyoga sayohatlar" 
nomli risolasida alohida to‗xtalib o‗tgan. 
A. Jenkinson kartasidagi izohli yozuvlar e‘tiborga loyiq. Samarqand shahri 
haqida quyidagi ma‘lumot keltirilgan: "Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti 
bo‗lib kelgan; hozirda u xaroba, qadimgi izlar bilan qorishgan bir holda. U yerda 
Temur dafn etilgan bo‗lib, u o‗z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan 
edi" . Ushbu matndagi va umuman so‗nggi o‗rta asrlar davrida yaratilgan 
kartalarning barchasida O‗rta Osiyo hududi

---

322 
B.P. Ditmar tomonidan 1945 yilda yozilgan "Istoricheskiy ocherk 
izobrajeniya territorii SSSR v inostrannoy kartografii do XVIII veka" nomli 
maqolasida XVI asrning eng yaxshi hisoblangan Jenkinson kartasi, bir necha bor 
nashr etilgan va keng tarqalganligi ta‘kidlansa-da, undagi O‗rta Osiyoga oid 
ma‘lumotlar tahlili berilmagan . 
V.K. Yasunskiy XIV - XVIII asrlarda tarixiy geografiyaning shakllanishi va 
rivojlanishigi doir fundamental asarida flamand kartografi Abraxam Orteliy 1570 
yilda o‗zining 70 ta kartadan iborat dunyo atlasini chop qildirganligi, unda 
jamlangan kartalarning asosiy qismi Yevropa mamlakatlari haqida bo‗lsada, 
ularda Rossiya, xususan O‗rta Osiyo hududlari ham aks ettirilgan karta ham 
borligini, bu karta esa o‗z | navbatida 1562 yilgi Jenkinson kartasidan foydalangai 
holda tuzilganligini ma‘lum qilgan. 
L. Orteliy tuzgan atlasning 27-kartasi ("Buyuk Aleksandr Makedonskiyning 
yurishlari") deb nomlanib, unda Aleksandr Makedonskiyping yurishlari emas, 
uniig istilolari bo‗lgan mamlakatlar aks ettirilgan. Unda O‗rta Osiy hududi ham aks 
ettirilgan bo‗lib, hozirgi Samarqandning eski nomi deb atalgan Marakand, Oks va 
Yaksart daryolarining Kaspiyga quyilishi berilish. Orol dengizi umuman 
ko‗rsatilmagan. 
V.K. Yasunskiy asari aynan O‗rta Osiyo tarixiy geografiyasi va 
kartografiyasiga bag‗ishlanmaganligi bois ham unda ushbu hududga doir 
yuqoridagi kartaga to‗xtab o‗tilgan. Olimning keyingi barcha tadqiqotlarida ham 
O‗rta Osiyo masalasi ko‗tarilmagan. 
O‗tgan asrning 40-yillarida O‗zFA kartografik byurosida saqlangan O‗rta 
Osiyo hududlari aks ettirilgap eski 12 ta kartani (4 tasi o‗rta asrlarda yaratilgan) 
topib o‗rgangan N. Korjenevskiy ulardan biri A. Orteliyga tegishli bo‗lib, u 1570 
yilda tuzilganligini aniqlagan.. Korjenevskiy ushbu karta Sibir va O‗rta Osiyo 
srlarini aks ettirgan ilk bosma karta bo‗lib hisoblanishini, uning hajmi, Kaspiy 
dengizi) dumaloqroq, kengroq shaklda berilganligi, unga Sirdaryo - Qizil) va 
janubdan Amudaryo quyilganligini yozib, Amudaryoning o‗ng tomonidan unga 
quyiluvchi va kartada nomlanmagan irmog‗i bo‗yida Samarqand shahri bo‗lib, 
unda: ("Samarkand buyuk Tsmurning taxti joylashgan shahar") degan yozuvlar 
borligini yozadi. 
N. Korjsnevskiy yuqoridagi maqolasida Gondiusning 1606 yilda tuzgan 
"Tatariya" kartasi haqida ham to‗xtalib, unda O‗rta Osiyoning Toshkent, 
Samarqand, Termiz shaharlari berilganligini qayd etgan. 
B.P. Polsvoyning 60-70-yillarda chop ettirgan maqolalarda gollandiyalik 
Nikolay Vitsen kartalari tahlil etilgan. Muallif 1664 - 1665 yillarda N. Vitsenning 
Moskvaga tashrifidan so‗ng Tatariyaning katta kartasini yaratishga kirishganligini, 
kartaning asosini 1667 yilda R'ossiyada tuzilgan "Godunov" chizmasidan 

---

323 
olganligini ta‘kidlaydi. Ammo, ushbu kartalarning barcha mashhur nusxalari bilan 
solishtirganda ular orasida deyarli o‗xshashlik yo‗qligi ma‘lum bo‗ladi. 
Mashhur rus gsografi L.S. Berg o‗zining Kaspiy dengizining dastlabki 
kartalariga bag‗ishlangan maqolasida N. Vitsen kartasiga ham qisqacha to‗xtalib, 
undagi ma‘lumotlar rus klassik kartalaridagi aniq va Jenkinson kartasi bilan 
bog‗liq ba‘zi aralash nomlardan olinganligini ancha oldinroq yozib qoldirganligini 
ta‘kidlash kerak. 
Sovet davrida yaratilgan yuqoridagi tarixiy-geografik adabiyotlarni taxlil 
etish, avvalo mazkur asarlar uzoq yillar davomida informativ xususiyat kasb etib 
qolaverganligi, kartalardagi ijtimoiy-siyosiy, etnik va harbiy tarixga oid 
ma‘lumotlar tarixiy tadqiqotlar, turli darsliklar yaratishda faol qo‗llanilmagan. 
Ularda tarixiy kartalarni mazmuni jihatidan klassifikatsiyalangan holda 
berilmaganligi, Urta Osiyoning o‗rta asrlar tarixiy shart-sharoitlaridan ko‗ra 
ko‗proq geografik omillarga urg‗u berilganligi uchun ham tarixchilarning 
e‘tiboridai uzoqda qolib kelganligi asosiy sabablardan biridir. Vaholanki, sobiq 
Ittifokning markaziy hududlari aks ettirilgan tarixiy kartalar kichik gsografik 
tumanlar doirasida alohida o‗rganilgailigiga qaramay, O‗rga Osiyga tegishli 
kartalar yuzasidan chuqur izlanishlar olib borilmadi, G‗arbda allaqachon 
ommalashgan bu ilmiy yo‗nalish uzoq yillar davomida bizda deyarli rivojlanmay 
keldi. Shu bilan birga tarixiy kartalarda O‗rta Osiyo chududida qayd etilgan 
toponimik ma‘lumotlar ham tahlil etilmaganligipi ko‗rsatib o‗tish o‗rinlidir. 
Ma‘muriy chegaralar, etnonim va etiotoponimlar ham asosiy ob‘ekt sifatida 
o‗rganilmaganligi esa mazkur yo‗nalishdagi tadqiqotlar zamonaviy tarix fanining 
manbashunoslik va tarixshunosligi nuqtai nazaridan hamon dolzarb mavzularidan 
biri bo‗lib qolayotganligini bildiradi. 
XX asrning 20-yillari madaniyat tarixshunosligida eng mashaqatli va 
ziddiyatli davr bo`lib, bu xususiyat mazkur masalaga oid tarixiy adabiyotlarda ham 
o`z aksini topgan edi. Zotan, bu yillarda yashab, ijod etgan mualliflar bevosita 
sodir bulayotgan jarayonlarning tirik guvohiga aylangan, bulib utayotgan 
voqealarga uzlarining ob‘etiv baholarini berib borgan edilar. Albatta, bunday 
imkoniyatlar, muqobil fikrlarning aytilishi hali totalitar rejimning u kadar kuchga 
kirmaganligi bilan belgilanadi)va shuning uchun ham biz bugungi kunda 
sermazmun, faktlarga boy, sovet sistemasining, ayniqsa madaniyat sohasida olib 
borgan siyosatiga tanqidiy munosabatlar ochiq bildirilgan qiziqarli maqolalarga 
egamiz. 
Turkistonda «maorif», «maktab», «o‗qituvchilar» muammosi XX asrning 
boshlaridayoq yechilishi lozim bo‗lgan eng dolzarb masalalardan hisoblangan va 
o`sha davrda jadidchilik harakati deb nom olgan oqim vakillari mamlakat, 
xalqning taraqqiyoti uchun birinchi navbatda maorif hamda ta‘lim-tarbiyani tubdan 

---

324 
o`zgartirish, yangi maktab tuzish, ularni boshqarish masalalarini asosiy o`ringa 
ko`targan edilar. Shubhasiz, bu muammolar jadidlar matbuotining ham ustuvor 
mavzusiga aylangan. Biroq, Turkistonda Oktabr tuntarishidan sung hokimiyat 
tepasiga kelgan bolsheviklar mamlakatning ma‘naviy qayotida, ayniqsa maorif 
sohasida «tubdan yangilanish», ya‘ni ilgaridan mavjud bo`lib kelgan barcha 
turdagi uquv muassasalarini yo`q qilish, o‗quv-tarbiya jarayonini siyosiylashtirish, 
proletar royasini tarrib qilish va uning hokimligini urnatish kabi maqsadlarni 
kuzlagan edilar. Chunonchi, ulkada tuzilgan Maorif Xalq Komissarligi tarkibida 
dastlab mahalliy millat vakillarining kiritilmaganligi va musulmon maorifiga 
e‘tibor sustligi o`sha davr matbuoti sahifalarida keskin tanqidga uchradi. 
Turkisto ma‘orifi tarixi sahifalari ham tarixshunoslikdagi muhim sohalardan 
hisoblanadi. Yegorovning qalamiga mansub bulgan «Turkiston musulmonlarning 
maorifi haqida deb nomlangan maqola bu haqda to‗laqonli tassavurni beradi. 
Turkiston shart sharoitidan kelib chiqqan holda ushbu maqola muallifi maorif 
sohasidagi kamchiliklarni ochishga harakat qiladi . Uning yozishicha ―Respublika 
maktablari rus va boshqa mayda millat vakillari uchun ommabop bo‗lsada 
musulmonlar son jihatidan ustunligiga qaramay (aholining 95% musulmonlar )ular 
uchun deyarli hech narsa qilinmadi ...va bunga sabab, birinchidan ommaning eski 
hayyot 
tariziga 
o‗rganganligi, ikkinchidan ularning yetarli darajada 
uyushmaganligi va buning natijasida ular orasida maorif komiissarining yo‗qligi va 
uchinchidan,O‗lka Maorif Xalq Kamissariyatining noto‗g‗ri tuzulganligi bo‗lib, u 
ham xuddi chorizm davridagidek musulmonlar maorifiga e‘tibor bermay qo‗l 
orasidan 
qarash 
yo‗ligi 
o‗tib olganligida edi‖. O‗lka Maorif Xalq 
Kamissariyatining nazoratida faqat respublika xarakteriga ega bo‗lgan maktablar 
bo‗lib ,o‗lka musulmonlari uchun faqat 100-130 ta unday maktablar 
ochilgan.Bundan tashqari bu maktablarda yetti yillik o‗rniga faqatgina 1 yoki 2 
yillik boshlang‗ich sinflar ochilgan bo‗lib,ularning hammasi ham umumrespublika 
maktablariga aylantirmagan , mahhaliy musulmon aholisi esa maktab va 
madrasalarda o‗qishni davom ettirib ularda yilliga 50.000 ga yaqin musulmon 
ta‘lim olar edi. F.Yegorovni ta‘kidlashicha, bu maktablarning ishlariga 
aralashmaslik yoki to‗g‗ridan-to‗g‗ri 50 yillik chorizm davridagidek,umuman tan 
olmaslik prinsiplariga qo‗llanilgan . O‗lka Maorif Xalq Kamissarligi huzurida 
ularga o‗rin berilmagan,birlashtiruvchi tashkilotga ega bo‗lmay ular o‗z hollariga
tashlab qo‗yilgan.Chunki bu maktablarga din o‗qitilishi munosibati bilan ularni 
tubdan o‗zgartirishni istamaganlar.Bunday vaziyatdan chiqishning yo‗lini 
F.Yegorov quydagicha tassavur qiladi: Turkistonning iqtisodiy gullashi va umumiy 
farovonligini oshirishga bog‗liq barcha madaniy choralarni amalga oshirish uchun 
musulmonlarni ma‘rifatli qilishning qat‘iy o‗ylagan rejasini tuzishni ularning diniy 
maktablarini nazardan chetga qoldirmay musulmonlarning turmush xususiyatlarini

---

325 
e‘tiborga olib, asrlar davomida ularning hayotidan joy olgan islom negizlarini
kuch bilan sindirmay,aksincha reja asosida asta sekin diniy maktablarni qaytadan 
tashkil etish zarur. Agar bu ma‘sul madaniy oqartuv ishlari birgina O‗lka Maorif 
Xalq Kamissarligiga og‗irliq qilsa, u vaqtda bu ishlarni musulmon aholisiga yaqin 
bo‗lgan Milliy Ishlar Komissariati bilan hamkorlikda amalga oshirish mumkin». 
Garchi, muallif sovetlarning bu sohadagi siyosatiga tanqidiy nuqtai nazardan 
yondashgan bo`lsada, ammo u yangi tizimning vakillaridan biri edi. 
Turkiston ulkasidagi xalq maorifini tahlil qilish, ularning yechilish yullari va 
usullarini izlash, maktablarda dinning uqitilishi zarurati bormi yoki yuqligi kabi 
masalalar doimo milliy ziyolilarning diqqat markazida bo`lib keldi. Albatta, o`z 
davri uchun bu masalalarning hal etilishi turli xil fikrlar, tortishuv va bahslarga 
sabab bulgan. Masalan Ismoil Xaqqiy o‗quvchilarga faqat yetti yillik maktablar 
kifoya emasligini aytadi. «Ular uchun oliy maktab bulgan dorilulmualliminning 
hajmi cheklangan, maqsadi muallim. Bizning muallimlarga ehtayojimiz bordir. 
Faqat, ortiqcha o‗quv-yozuvni bilgan kishini qulidan tutib muallim qilmasmiz va 
qilmaylik ham. Bu millatning ehtiyoji birgina muallimgina emas, doktorlar, 
muhandislarga, advokatlarga, adib, muqarrir va shoirlarga, xulosa belgili 
odamlarga ehtiyoji ortivdir». Bunday mutaxassislarni yetkazishda muallif 
Turkiston ulkasida ixtisoslashgan gimnaziya, litseylar ochish fikrini o`rtaga 
tashlaydi. Uning bu takliflarini Shokirjon Rahimiy ham qo`llab-quvvatlaydi va «bu 
ochiladurg`on kurslar hozirga qadar bo`lganlari kabi o‗n- o‗n besh turli fandan 
iborat bo‗lmasdan birinchi navbatda riyoziyot, tabiat, ona tili, tarix va jug‗rofiya 
kabi aniq fanlarga ahamiyat kerak, ham har bir fan ila barobar usuli ta‘lim yullari 
(metodikasi) ko`rsatmalari mutlaq zarurdir»
deb yezadi. Rus tilida chop etilgan 
gazeta sahifalarida o‗z maqolalari bilan ishtirok etgan mualliflar esa asosan 
o`qitish usulini yangilash, o`quvchilarning estetik tarbiyasini proletarlashtirish, 
ularni mehnatga jalb etish, fanlarni isloh qilish va albatta «sotsialistik g‗oya» 
ruhida tarbiyalash kabi masalalarga e‘tibor qaratganlar. 
Ammo, Turkistonda maorif sohasida amalga oshirilishi kerak bulgan ishlar 
kutilgan natijalarni bermadi.20-yillarining boshlarida nashr etilgan «Bilim 
o‗chog‗i», «Nauka i prosveщenie», «Jizn natsionalnostey» va bosha shu kabi 
jurnal sahifalarida chop etilgan maqolalarda Turkistonda sovet hukumati 
o`rnatilgandan keyingi 4 yil ichida yangi maktablar qurilishi tarqoq, tartibsiz, 
hattoki sarosimali ravishda boshlangan, o`qituvchilarning saviyasi pasayib ketgan, 
katta xatoliklarga yul quyilganligi haqida ma‘lumotlar berilgan edi. Fami Rusal, P. 
Serbovlar bunday kamchiliklarni «tajriba» deb baholab, uning asosiy sabablarini 
sabr — toqatning, har tomonlama izlanishning yetishmasligi, rejali va mustahkam 
boshqaruvning yuqligi da kuradilar. Zero, P. Serbovning qayd qilib o`tganidek, 
«uzlarning g‗oyalarini tezda ro`yobga chiqarishga dildan intilgan, Turkistonda 

---

326 
yangi maktabni tuzishning birinchi tashkilotchilari hayotiy shart- sharoitlarni 
hisobga olmagan, hayot tomonidan ko`yilgan beniyahoyat katta talablarni 
to‗xtovsiz amalga oshirishga harakat kilgan edilar». Natijada, Turkistonda sovet 
hokimiyati o`rnatilgach, hech qayoqa qaram, uylanmagan ravishda maktab 
qurilishi boshlanib ketadi. Xatto, ba‘zida bu o‗zbilarmonlik xususiyatiga ega edi. 
«Ishchi» taxallusi bilan imzolagan muallif - Tilla Xonja «...uch-to`rt maktabni olib 
borishga kuchimiz yetmasligi aniq bo`lgan holda ham, biz oltmish -yetmishlab
maktablar ochdik va shunga uxshash har bir narsada odatimizcha «bor-barakalla» 
qildik. Tabiiy, «qozonda bo‗lsa cho‗michga chiqadi, qozonimizda yo`q ekan, 
cho`michimiz quruq chiqa boshladi», - deb kinoyali yozishi usha davrdagi 
ahvolning aniq tasavvurini beradi. Shu bilan birga, maktablar qanchalik ko‗p 
ochilsa, ularning ahamiyati shunchalik pasayib bordi. Tajribali o`qituvchilar, o‗quv 
darsliklari, dasturlarning yetishmasligi, imtihonlarning olib tashlanganligi - 
bularning barchasi maktabning fatqat tashtqi jihatdan maktab, deb atalishiga olib 
keldi. Sh. Rahimiy «maktablar har yerda, ko`zga ko`rinarli bino, o‗quvchi bo`lsa 
bas, ochila berdi», - deb yozgan edi. Inqilobdan keyingi dastlabki uch-to`rt yilda 
maktab qurilishi moddiy ta‘minoti, pul vositalari, uy-joy va madaniy kuchlarning 
mavjudligini hisobga olmay to‗xtovsiz ravishda o‗sdi. «Ularni hisobga olish juda 
zaif bulib, deb ko`rsatgan edilar P.Serbov va F. Rusal,- vujudga kelgan maktablar 
haqidagi aniq tasavvurlarga nafaqat Turkiston Xalq; Maorifya Komissarligi 
(TXMK), hattoki, joylardagi mahalliy tashkilotlar ham ularning aniq ro`yxatiga 
ega emas edilar". Bunday vaziyatni muhokama qilish uchun Xalq Komissarlari 
Kengashi »(XKK) tomonidan 1923 yil 11 noyabrda madaniyat va maorif 
xodimlarining xalq maorifi masalalariga oid kengaytirilgan majlisi bo‗lib o`tadi. 
Bu kengashda so‗zga chiqqan Turor Risqulov va boshqa notiqlar maktablar 
qurilishi tarqoq, biron-bir dastursiz barpo etilayotganligini hozirda esa juda og`ir 
ahvolda ekanligini ta‘kidlab ko‗rsatdilar. Jumladan, notiq Serg‗oziev, Turkistonda 
maktablar taraqqiyotini uch bosqichga bo`ladi. Birinchi bosqich, 1918-1921 
yillarni uz ichga olib, bu davrda o‗lkada 10-22 mingga qadar maktab tashkil 
«qilingan, ikkkinchi bosqich bu sovet maktablarining parchalanishi davri edi. 
Sovet hukumati XMK tasarrufidagi muassasalarii ta‘minlay olmaganligi tufayli 11 
ming o‗quv muassasalaridan faqat 35 tasini davlat ta‘minotida qoldirib, 
qolganlarini mahalliy budjetga topshirishga qaror qiladi. Bu holat maktablarning 
to`rt-besh oylab moddiy ta‘minotsiz qolishi va tez orada yuqolib ketishiga sabab 
buldi. Bu vaqt mobaynida maktablar 1.139 taga qisqarib, keyinchalik ulardan 539 
tasi shartnoma asosida aholi mablag‗i hisobi ta‘minotiga o`tkazilgan. Uchinchi 
bosqich, 1922 yildan boshlanib, dastlabki davrlardagi maktablardan ixlosi qaytgan 
aholi u yerga farzandlarini yubormay qo`ydilar va maktab, madrasalarning 
yordamiga tayandilar. 

---

327 
Yangi iqtisodiy siyosatning maorif ishlarining barcha jabhalari salbiy 
ta‘sirini bu davr mualliflari bir ovozdan alohida ta‘kidlab kursatgan edilar. 
Maktablarning moddiy jihatdan ta‘minlanishining tang ahvolga tushganligi, 
moliyaviy qiyinchiliklar, 3-4 oylik bilimga ega bulgan o‗qituvchilarning 
maktablardan uzoqlashuvi kabi illatlar maktablarning keskin ravishda qisqarishiga 
olib keldi. Siyosiy vaziyat, iqtisodiy qiyinchiliklar, oziq-ovqat muammosi kabi 
ko`pgina omillar bu rejani amalga oshishiga to`sqinlik qilgan va buning natijasida 
qisqa to`rt oylik o`qituvchilar tayyorlash kurslari bilan chegaralanilgan, xolos. Bu 
esa uqituvchilarning saviyasi va sifatining pasayishiga olib kaeldi.Bu haqda 20-
yillarning boshlarida nashr qilingan maqolalar to‗laqonli tasavvuriga beradilar.) 
Ularda yozilishicha, maktab qurilishining o‗sishi yangi o‗qituvchilarga bo‗lgan 
talabni keltirib chiqargan edi. Qisqa tayyorlov kurslari orqali o‗qituvchilar 
tayyorlanib, ularning sifatiga e‘tibor berilmay, miqdor jihatdan kupaytirish avj
oldi. Hattoki, bu kurslarga majburiy ravishda kursantlar o‗qituvchilarini safarbar 
kilish hollari uchradi‖. Joylarning talabi bilan vazifaning natijasi, imkoniyatlar 
hisobga olinmay «inqilobiy shoshma-shosharlik» ruhida amalga oshirildi bu esa 
ko‗p hollar» salbiy oqibatlarga olib keldi. Bunday kurslarni Tilla Xoija ― 
o‗qituvchilar zavodi‖ deb atab, xar ikki oyda bir necha yuz o‗qituvi chiqarib 
maktablarimizning taqdirini shularning qo‗lida topshirdik.‖kuyinish bilan yozadi. 
Sh. Rahimiy esa bunday ahvolni to‗dachilik davri » deb baholab, xatto maktablarii 
turk zobitlari qo‗liga topshirilganligi, ular esa «asosiy e‘tiborii xarbiycha yurish 
qo‗shiqlarni o`rgatishga qaratilgan»iklarini ko‗rsatadi‖. Milliy matbuot orqali 
bunday ochiq fikrlarning aytilishi xalqning madaniy hayotidagi
 
o‗zgarishlariga 
befarq bo‗lmagan mahalliy mualliflarni jamiyat ongiga o‗zlarining o‗tkir qalamlari 
bilan ta‘sir o`tkazganliklaridan dalolatdir. 
O‗qituvchilarning maktablardan uzoqlashuvi va ularning og‗ir ahvolining 
sabablarini I. Sevastyanov o‗z maqolasida tanqidiy nuqtai