O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

 
XXIII-BOB: MUSTAQAL O`ZBEKISTON TARIXSHUNOSLIGI 
 
1998 yil yozida mamlakatimizda ma`naviy – ilmiy hayotida, afkori 
ilm moydanida muhum voqea ro`y berdi. Iyul oyida birinchi Prezidenti bir guruh 
yetakchi tarixchilar va ommaviy axborot vositalari xodimlari bilan uchrashdilar. 
Bu uchrashuvda yurtboshimiz tarix fanining muammolari haqida mutaxassislar 
bilan fikr almashdilar, kuyunib gapirdilar. Mustaqil O`zbekiston tarixchi olimlar 
oldida turgan va tezda hal qilinishi kerak bo`lgan qator masalalarni ochiq – oydin 
ko`rsatdilar. Ushbu masala bilan bog`liq bo`lgan aniq vazifalar haqida so`z yuritib, 
shunday deydilar: ―Haqqoniy tariximizni barpo etish ishini nimadan boshlash 
lozim? Avvalo ko`p ming yillik boy o`tmishimizni tadqiq etishning yaxlit 
kontsentsiyasini, ya`ni, dasturini, ilmiy izlanishlarining uslubini, qo`yiladigan 
vazifani amalga oshiradigan ilmiy muassasalari, ulardan potentsial kadrlar 
masalasini aniqlab olishdan‖ boshlamoq lozim. 
Haqiqatdan, 
O`zbekiston 
Respublikasi 
Birinchi 
Prezidenti 
Islom 
Karimovning ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q‖ asarida asl manbalar va ularning 
tahlili asosida Vatanimiz tarixini haqqoniy yaratish muammosi alohida ta`kidlandi. 
―Faqat bahs, munozara, taqlil mevasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l 
ko`rsatishi mumkin‖ – deb yozadi yurtboshimiz. 
Mazkur asarida muxum ahamiyatga ega bo`lgan tarixiy muammolarni 
yechish yo`llarini o`rtaga qo`yish bilan birga bu asarda O`zbekistonda tarix 
fanining bugungi ahvoli va tarixchi – mutaxassislar tayyorlash masalasi ham ochib 
berildi. Ma`lumki, ayrim yo`nalishlar bo`yicha mutaxassis tarixchi olimlarimiz 
sanoqlidir. 
Antirapalogiya, 
etnologiya, 
Numiztatika, 
manbashunoslik 
mutaxassisliklari shular jumlasidandir. Qadimgi va o`rta asrlar tarixini chuqur 
biladigan va maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan olimlarimiz ham juda oz. 
Umuman olganda, Islom Karimovning ―O`zbekistonning yangi tarixi 
markari‖ni tashkil etish haqidagi farmonidan (1996), ―Tarixiy xotirasiz kelajak 
yo`q‖ (1998) nomli risolasi, tarixchi olim va ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi 
(1998), ―Turkiston‖ (1999) va ―Fidokor‖ (2000) gazetalari muxbirlarininng 
savollarigi 
bergan javoblaridan, ―O`z FA Tarix instituti faoliyatini 
takomillashtirish to`g`risida‖ gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
Qaroridan (1998) so`ng tarix fani davlat siyosati darajasida ko`tarildi. 
Natijada, nafaqat Respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha 
ming yillik ma`naviy – ma`rifiy merosni asrab – avaylash, mustamlakachilik 
davrida chetga olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga 

---

358 
qaytarish borasida ko`plab xayrli shilar amalga oshirila boshladi. Bu ishga xorijda 
yashayotgan hamyurtlarimiz ham o`z hissalarini qo`shmoqdalar.
Xususan, Turkiyada istiqomat qilayotgan bir guruh vatandoshlarimiz ulug` 
bobokalonimiz hazrat Alisher Navoiyning ―Xazoyinul - maoniy‖ majmuasining 
o`tgan asrning yigirmanchi yillarida O`zbekistondan olib chiqib ketilgan 
qo`lyozma nusxasini Prezident Islom Karimovga yuborishdi. 
Mamlakaimi birinchi Prezidenti bu benazir ―Ma`nolar xazinasi‖ asarini 
she`riyat mulki sultonining ramziy uyi – Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot 
muzeyiga tuxfa etdi. Mazkur qo`lyozma XVIII asrda Samarqandda Usta Bobojon 
o`g`li Mulla Muqimjon Samarqandiy ismli xattot tononidan ko`chirilgan. 
Bunaqangi nodir qo`lyozma, arxiv hujjatlari ham chet elda ko`p bo`lib ularni 
qaytarish yoki nusxa olish burch va vazifamizdir. 
O`zbekiston halqlari tarixini yozish o`z tarixshunosligiga ega bo`lib, 
bugungi kunda ham dolzarb vazifalardan biridir. Mustaqillik sharafoti bilan 
O`zbekistonning hech qachon o`zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati 
tug`ildi. Demakkim, xuddi shu asosda yozilajak tariximizgina noyob ma`naviy 
xazinamiz bo`ladi. 
O`zbekiston xalqlari tarixining tarixshunoslik tahlili shuni ko`rsatadikim, 
soxta yoritilgna tarix, hech qachon haqiqiy tarix asari bo`lolmaydi. Uning 
tarbiyaviy ahamiyati ham bo`lmaydi, yo`q desak ham adashmaymiz, aksincha 
bunday asarlar xalqni chalg`itadi, ongini o`tmaslashtiradi. 
O`zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb vazifasi tarixiylik – 
haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig`idir. 
O`zbekiston xalqlari tarixnavisligining dolzarb vazifalaridan biri davlatchilik 
tarixini yoritishdir. Bu yo`nalishda eng qadimgi davr tarixini o`rganish muxum 
bo`lib, birinchi galdagi vazifa yozma manbalar tarixiga katta e`tiborning 
qaratilishidir. Bu borada bir guruh olimlar tamonidan ―Qadimgi yozma 
yodgarliklar‖ kitobining nashr etilishidir. 
O`rta Osiyo tarixi bo`yicha ilk yozma manba ―Avesto‖ ni o`zgarish borasida 
muhum ishlar amalga oshirildi. M.Ishoqov tomonidan ―Avesto‖ ning ―Yangi 
kitobi‖ o`zbek tilida o`chirildi, nashr etildi.(Avesto yangi kitobi .Mirsodiq Ishoqov 
tarjimasi. – Toshkent, 2001). 
Ayni paytda o`zbek davlatchiligi tarixini o`rganish bo`yicha ham izlanishlar 
boshlanib, uning ilk natijalari rus va o`zbek tillarida ―O`zbekiston davlatchiligi 
tarixi ocherklari‖ sifatida chop etildi. (O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / 
Mas`ul muharrirlar D.A.Alimova va EV.Retveladze. Mualliflar. T.SHirinov, 
M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, 
D.A.Alimova, S.A`zamxo`jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. – Toshkent, 2001). 
Ushbu asarning o`rta asrlarda o`zbek davlatchiligining tarixiga bag`ishlangan 

---

359 
qismida turk haqonligi, G`aznaviylar davlati, Qoroxoniylar xonligi va Amir Temur 
davlati haqida so`z yuritilgan. SHuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan 
Buxoro, Xiva va Qo`qon xonlarida davom ettirilgan davlatchilik an`analari hamda 
Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan. 
Bu davrda o`zbek xalqining shakllanish tarixini o`rganish borasida ilk 
izlanishlar boshlandi. Bu masalada Karim Shoniyozovning qarluq davlati tarixiga 
va o`zbek xalqining shakllanishiga bag`ishlangan kitoblari nashr qilindi. 
(Shaniyozov K. Qarluq va qarluqlar – Toshkent 1999: O`zbek xalqining 
shakllanish jarayoni D.Alimova, Z. Orifxonova va boshqalar – Toshkent 2001). 
O`zbekistonning mustamlaka davri tarixini o`rganish borasida ham ma`lum 
natijalarga erishildi. Turkistonning XXasr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy 
jarayonlar tarixi bo`yicha ―Turkiston v nachale XX veka‖ nomli asar mualliflar 
guruhi tomonidan tayyorlanib, R.Rajabova tahriri bilan chop etildi. (Turkiston v 
nachale XX veka: k istorii Ismonov natsional‘noy nezavisimosti /Ruk.proekta 
D.Alimova, nauch.rezaktor R.Radjapova, avtori R.Rajapova, R.Abdullaev, 
S.Agzamxodjaev, I.Alimov, A.Golovanov, R.Nurullaev, V.Ivanov, Ye.Prilutskiy, 
K.Rajabov, V.Semennok, M.Xasanov, -Toshkent, 2000). 
O`zbekiston xalqlari tarixshunosligining yana bitta, dolzarb vasifasi, bu XX 
sar tarixini yoritishdir. XX asr insoniyat tarixida irkinlik, shu bilan birga inson 
huquqlqrining paymol bo`lishi, tug`ilishning ko`payib, insoniyat sonining keskin 
o`sishi, eng ayanchli sahoda bo`lgan millionlab insonlarning qirilib ketishi, ayniqsa 
ikkinchi jahon urishi yillaridagi fojialardir.
Olam islohga muhtoj. Odamzod bu haqiqatni anglaganidan buyon tinib-
tinchimaydi goh qursa, goh buzadi, birda bino qilsa, birida vayron etadi. Alqissa, 
isloh yo`li murakkab Qurmoq oson, tuzatmoq – qiyin, deydi xalqimiz. 
Tarixshunosligimizning birinchi vazifasi Vatanimizda taraqqiyot yo`li 
to`g`ri tanlangani xususida tarixiy haqiqatni yozish deb xisoblayman. Bizdagi 
o`zgarishlarga tan berish, tajribalarimizdan andoza olish ishtiyoqida uyrgshanlar 
ham oz emas. Bular barchasi yaxshi ko`ngilda g`urur, dilda iftixor tuyg`usini 
toshiradi. Ammo eng muhimi – mamlakattimizdagi islohat xalq hohish-irodasiga 
mos kechayotganidir... 
Ikkinchi yo`nalish mamlakatimizda milliy va umuminsoniy qadriyatlar 
ramzi 
umumxalq 
bayramlari 
yil 
sayin 
yangicha 
mazmuni 
maqomda 
nishonlanmoqda.
Uchunchi yo`nalish tarixshunosligimizda bu yigirmanchi asr tarixchiligi – 
bilamizki XX asr dunyo halqlarining birlik va hamkorlikka intilish asridir. Bu 
jarayon, ayniqsa, asr so`ngida kuchaydi. Jahondagi turli mamlakatlar yagona 
mintaqaviy manfaatlar asosida iqtisodiy, ma`daniy va ma`naviy birlik sari harakat 
qilmoqda. Bu umuminsoniy taraqqiyot tamoyilidir. Bu tamoyil bizning mintaqa – 

---

360 
Turkiston zaminida ham tabora ustun yo`nalish kasb etmoqda. Prezidentimiz Oliy 
Majlis ikkinchi sessiyasida so`zlagn nutqida bu mavzuga atroflicha to`xtaldi. 
Ayniqsa, Islom Karimovning ―Turkiston – umumiy uyimiz‖ deb nomlanuvchi 
jamoatchilik harakatini tuzish va uni mintaqa mamlakatlari va xalqlarining 
mushtarak manfaatlarini ro`yobga chiqarishga xizmat qildirishi haqidagi g`oyalari 
nafaqat yurtimiz fuqarolarini, balki barcha Turkiston farzandlarini to`lqinlantirib 
yubordi. Binobarin, ayni islohotlar – tuzutishlar davrida bir zamonlar zo`rlik bilan 
vayron etilgan yagona Turkiston xonadonini qayta obod etish - mintaqamizdagi 
har bir xalq vakillarining orzusidir. Navbatdagi muammo bu hozirgi davrda 
Ovrupa madaniyati dunyoning barcha tamonlariga yoyilmoqdadir. Bugun bir ko`p 
islom o`lkalari G`arb madaniyati ishtiyoqida taraqqiy qilmoqdadir. Zamanomizda 
mulkdor kishilar, bilimdonlar ko`paymoqdadir va bu madaniyatni yoyish haqida 
tashfiqotlar ortayabdi. Binobarin, uni mulohaza va mukoma qilib, ko`rmoq va 
nima ekanligini bilmoq eng zarur misoldir. 
Ovrupa xalqlarida tarbiyaning mezoni nofasad estetika sharq halqlarida esa, 
asosan, ahloq – odob, (etika) ekanini bilishimiz kerak. 
Tarixshunosligimizdagi yana bir muhim muammo shundan iboratkim, 
mustaqilligimiz tufayli siyosiy, madaniy ongning o`sishi, milliy ong va milliy 
g`urur yuksalishiga sabab bo`lmoqda. 
Imperiyaning parchalarish jarayoni nechog`liq qiyin kechgan bo`lsa, undan 
so`ng yuzaga kelgan ―Postimperiya‖ MDX makonidagi siyosiy, iqtisodiy, 
ma`daniy munosabatlar tarzi ham shu qadar murakkab tus oldi va bu xol to xanus 
davom etmoqda. Bu murakkablikning kamida ikki asosiy jixati mavjud. Birinchi 
jixati – mustaqil davlatlarning bundan buyongi taraqiyot yo`li qanday kechadi? 
Ikkinchisi – ―Postimperiya‖ xozirgi MXD makonida o`zoro siyosiy, iqtisodiy, 
ma`daniy, manaviy munosabatlar jarayonining bugini va kelajagi qanday bo`ladi. . 
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.Karimov ―Ta`lim O`zbekiston halqi 
ma`naviyatiga yaratuvchanlik faolligini baxsh etadi‖, deganida mutloqa haq edi. 
Bugun mamlakatimizda halq ta`limi davlat siyosati darajasida ko`tarildi.
O`zbekistonda taraxshunoslik fanining rivojini jahon xalqlari tarixini 
o`rganmasdan tasavvur qilib bo`lmaydi, albatta. Shuning uchun jaxon 
mamlakatlari, xususan g`arb davlatchiligi tajribasi to`g`risida, uning davlatchilik 
an`analargi haqida gap kelganda nusxa ko`chirish emas, balki umuminsoniyat 
ahamiyat kasb etgan tamoyillarni milliy davlatchilik an`analari bilan 
uyg`unlashtirish nazarda tutiladi. Biz Angliya, Frantsiya, GFR, RF va boshqa 
davlatlar tarixini o`rganar ekanmiz o`zimizning davlatchiligimiz tarixshunoslik 
haqida ham mushohada qilishimiz mumkin. 
Shunday qilib, O`zbekiston Respublikasi siyosiy tizimlarining shakllanishi 
bir tomondan chuqur milliy tarixiy ildizlar asosida kechayotgan bo`lsa, ikkinchi 

---

361 
tomondan jahon, qolaversa G`arb dunyosining eng maqbul tajribalarini 
o`zlashtirishning zamirida sodir bo`lmoqda. Bu jarayon ham O`zbekistonning 
jaxon hamjamiyati bilan nechog`liq integratsiyalashuvini namoyish etmoqda. 
Agar biz O`zbekiston tarixini mustaqil davlat tarixi sifatida ko`rishni istasak, 
unga jahon tarixi bilan bir butunlikda qarashimiz zarur. Uning uchun esa har bir 
tarixnavis oldigi chet el tarixshunosligini albatta bilish va undan foydalanish 
talabini qo`yishimiz kerak. Biror – bir muammo tadqiqi faqat mamlakatimiz 
adabiyotlarigagina asoslanib qolmasligi darkor. Binobarin, faqat ichki emas, balki 
tashqi manbalardan (masalan arxivlar, taqdir taqozosi bilan chet elda voqealarning 
bevosita ishtirokchisi bo`lganlarning xotira materiallaridan) ham foydalanish 
taqoza etiladi. Ham mahalliy, ham chet el manba va adabiyotlarini bilish 
tadqiqotchini eng xolis xulosalar chiqarish uchun kuchli vosita bilan ta`minlaydi. 
Jahon tarixi fani tarixshunosligini o`rganishni rivojlantirishning yana bir 
tamoyili – tarixshunoslik ilmining ahamiyati va o`rni, sobiq sho`ro davrida 
bibliografiya yozish bilan cheklangan bu sahago endilikda muhum ahamiyatga ega 
vazifalar yuklanganligidir. Bu vazifalar tarix fani taraqqiyot yo`nalishlari va 
istiqbollarning aniqlash, bu taraqqiyoti ta`sir etuvchi muhim omillar, ijtimoiy 
siyosiy tuzim, davlatning fanga munosabati, xur fikrlik imkoni,xukumron 
mafkuraning ta`sirini o`rganishdan iborat. Shuningdek tarixshunoslik tadqiqodlari 
muhum va dolzab muammolar haqida fanda shakillangan ilmiy qarashlar 
munozarali va mavxum masalalarni ham aniqlash imkoni beradi. Bu esa o`z 
navbatida vatanimiz haqida nafaqat o`z xalqimiz yurtimizda, balki butun jahonda 
shakllangan tarixiy bilimlar tasafurini aniqlash va taxlil etish imkoni beradi. 
Demak, jaxon tarixi fani tarixshunosligini o`rgarish va rivojlantirish birinchi 
navbatda manbalarni chuqur o`rganish, eski o`zbek yozuvi, arab, fars, tillari 
mutaxassislarini mujassamlashtirishni talab qilsa, ikkinchidan ingiliz, frantsuz, 
nemis tarixshunosligiga ixtisoslashgan kadrlarni yetishtirishni talab etadi.
 
Salkam yuz ellik yil ajdodlarimizning orzu-xavasi, umid va armoni bo`lib 
kelgan mustaqillik bizlarga nasib etdi. Bunga raxnoma bo`lishdek tarixiy masuliyat 
esa I.Karimovning zimmasiga tushdi. 
Islom Karimov mamlakatimizning mustaqil boshqaruvini o`z qo`llariga 
olgan kundanoq tarix saboqlari va falsafasiga asoslangan holda ish yuritmoqda. 
O`tgan davr mabonida tarix fani ham butunlay yangidan qayta shakllandi. Islom 
Karimovning o`zlari takidlaganidek, tariximiz ―Yangidan kashf etildi...‖, 
o`tmishimizni ―Oqlash‖ vazifalari umuman olganda bajarib bo`lindi xozir esa 
asosiy vazifa tarixiy taxminni ilmiy jihatdan xolisona va xalol amalga oshirishdan 
iboratdir. 
Boshqacha aydsak, yurtboshimiz: ―Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix 
sanamayman. O`zgalar yozib bergan tarixni o`qitishgan mutloqa qarshiman‖ deb 

---

362 
o`rtaga aniq masalani qo`ygan holda, uning yechimini ham o`zlari topdilar, ya`ni 
―o`zbekistonning yangi tarixi‖ ta`limotiga asos soldilar bu ta`limot I.Karimovning 
―O`zbekistonning yangi tarixi markazi ‖ ni tashkil etish xaqidagi formoni (1996 
yil) da boshqa xukumat qarorlarida, u kishining turli ma`ruza va to`la asarlari 
to`plamlarida asaslarib berilgan. 
Yurtboshimizning tarix va tarixshunosligimizga oid talimoti haqida to`la 
tasavvurga ega bo`lishimiz va uni ilmiy istimolga kiritishimiz muhum ilmiy 
nazariy metalogik va amaliy ahamiyatga molik masaladir. CHunki u tarix 
fanimizni yetti yod begona mafkura va talimotdan tezroq xoli bo`lib, o`z 
taraqqyaiyot yo`li – ―O`zbek modili‖ga ega bo`lishga, halqimizning esa o`z 
xaqqoniy tarixiy bilan qurollanishga tarixchi olimlarning ijodiy mexnat faoliyatlari 
yanada samarali bo`lishga yordam beradi.
I.Karimovning ―O`zbekistonning yangi tarixi‖ ta`limoti mazmun va 
mohiyatini to`la anglash uchun avvalo, ta`limot nima savolga e`tibor bermoq 
kerak. ―Ta`limot‖ so`zining o`zagi ―Ta`lim‖ bo`lib, u ko`pchilik va umumlashma 
ma`nodagi bilimlar tartibini anglatadi. Dekam talimot deganda, yuksak imiy yoki 
amaliy faoliyat bilan bog`liq buyuk bir maqsatni amalgsha oshirish uchun zarur 
bo`lgan mafkuraviy g`oyaviy, nazariy – falsafiy, iqtisodiy-madaniy bilimlar, 
uslubiy (metadalogik) tamoyinlar majmoiy tushuniladi. Albatda, ta`limotlar o`z 
maqsadi va mahiyatiga ko`ra xilma xil bo`ladi.
Islom Karimovning ta`limoti O`zbekiston tarixini milliy istiqlol ruhida 
o`rganish va yozishda qo`laniladigan usul va ta`moillarni o`z ichiga oladi. Bu ilmiy 
ta`limot ikkinchi bir ma`noda, tarix ilmiga mahsus fan hamdir. Bu fanning 
rivojlanishi xozirda zaruriy extiyoj bo`lib turibdi I.Karimovning ―YAngi tarix‖ 
ta`limoti O`zbek tarixi ilmining qadim ananalari hamda jahon tarixi fanining 
umumiy qonuniyatlari o`z aksini topgan. Bunga yurtboshimizning din bilan 
dunyovilik o`rtasidagi mo`tadil munosabat bo`lishi ilmiy nazarariyasi misol. U o`z 
mazmun maxiyatiga ko`ra xozirga tarix ilmidagi butunlay yangicha dunyoqarash, 
tushuncha bo`lishi bilan birga, qadim anananing tiklanishi hamdir. Bu ananada 
mumtoz tarixchilarimiz ijod qilgani ma`lum u mahiyatdan xalqoro ilmiy 
andozalarga umuminsoniy ahamiyatga ham egadir. 
Mustaqillik yillari ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning tezkorligi, voqea va 
hodisalarning shiddatliligi, olamu odam taqdiriga daxldor bo‗lgan dunyoviy 
muammolaru serqirra hayotning barcha jabhalarini kamrab olgan umumiy 
qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bo‗lgan 
barcha hodisalarni o‗zida mujassam etdi. Mudroq bosgan tuyg‗ularimizni 
junbushga keltirdi. Boshkacha qilib aytganda, hayotga tiyrakroq qaraydigan 
bo‗ldik O‗zligimizni anglay boshladik. 

---

363 
Tabiiyki, bunday hayotiy zaruriyat barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar qatori 
tarix fani oldiga ham yangi vazifalar ko‗yadi. Tadqiqotchilar birinchi navbat 
xalqning istiqlolga erishish yo‗lidagi fidoyi mehnatini, milliy mustaqillikka-
erishish yo‗llari va vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani, 
istiqlolni mustahkamlashning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy omillarini 
o‗rganish va milliy istiqlol mafkurasini yaratish kabi bir qator muhim 
muammolarni har tomonlama mushohada qilmoqlari lozim. Darhaqiqat, 
o‗rganishga, tadqiq etishga, dastlabki ilmiy-nazariy xulosalarni o‗rtaga tashlashga 
asos bor. 
«Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q»,-degan edi I.Karimov. Darhaqiqat, tarix 
xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta‘sir o‗tkazadi, milliy istiqlol mafkurasini 
shakllantirishda muhim omil bo‗lib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy tafakkur xalq 
xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog‗lik o‗rganish, undan saboq-
chiqarish bilan bog‗liq. Ulug‗ allomalar aytganidek, tarix insonni istiqboli. da‘vat 
etadi. Ulkan yaratuvchilikni rag‗batlantiradi. Zotan, uning murabbiylik, 
tarbiyachilik, yo‗naltiruvchilik kuchi xuddi ana shunda. 
Shu ma‘noda mamlakatimiz rahbarining O‗zbekiston Respublikasi 
Prezidenti huzuridagi Davlat va Jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida 
«O‗zbekistonning yangi tarixi» Markazini tashkil qilish to‗g‗risida chiqarga
Farmoyishi katta tarixiy va siyosiy ahamiyatga ega. Qo‗lingizdagi «Mustaqil 
O‗zbekiston tarixi» kitobi ana shu xayrli yo‗lda qilingan dastlabki ishdir. 
Kitobda O‗zbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi, yangi jamiyat 
o‗tish davrida siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, O‗zbekistonda huquqi 
demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining shakllantirilishning, iqtisodiy 
islohatlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar, mamlakatda ijtimoiy-siyosiy 
barqarorlikning ta‘minlash omillari, ma‘naviy ruhiy poklanish va milliy 
qadriyatlarning tiklanishi hamda O‗zbekistonning jahon hamjamiyatidan munosib 
o‗rin olishi kabi masalalar ko‗rib chiqiladi. 
Xullas, «Mustaqil O‗zbekiston tarixi» kitobi ana shu tarixiy jarayonlarn
mumkin qadar to‗laroq qamrab olish, uni jamlash, ma‘lum bir tartibga solib 
qolaversa, ana shu jarayonlarni iloji boricha ko‗proq o‗rganish orzu-istagi vujudga 
keldi. Darhaqiqat, mustaqillik davrida o‗tgan kunlarimiz alohi o‗rganishni, tadqiq 
etishni, ilmiy va nazariy xulosalar chiqarishni taqozo etmokd Buning o‗ziga xos 
asoslari bor. 
Birinchidan, istiqlol yillarida O‗zbekiston mustaqil suveren davlat sifatida 
jahon hamjamitida o‗ziga xos nufuzga ega bo‗ldi. U o‗zining katta ishlab chiqarish 
imkoniyatlari, boy aqliy va jismoniy salohiyati, tengsiz tabiiy boyliklari bilan 
dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari diqqatini tortdi va ular bilan tengma-teng 
turib hamkorlik qilish qudratiga ega ekanligini ko‗rsata oldi. 

---

364 
Ikkinchidan, eng og‗ir, mashaqqatli va ziddiyatli paytlarda, o‗tish davriniig 
o‗ziga xos murakkabliklari mavjud bo‗lgan bir vaqtda mamlakatda siyosiy, 
ijtimoiy, iqtisodiy barqarorlikning saqlab turilishi mamlakat hukumat siyosatining 
naqadar hayotiy va xalqchil ekanligini ko‗rsatadi. Ayniqsa, yuzda ortiq millat va 
elat yashayotgan mamlakatda turli aqidalar va g‗oyalar ta‘sirida bo‗lgan aholining 
talab ehtiyojlarini o‗z vaqtida qondirish, ularning qarashlarig bir nuqtada jamlash 
alohida uddaburonlikni va qat‘iyatlikni talab etad. O‗zbekiston hukumati xuddi 
ana shunday qat‘iyatni ko‗rsata bildi. 
Uchinchidan, bozor munosabatlariga o‗tish jarayonida aholini ijtimoiy 
himoyalash, dunyoviy davlat qurishning asosi bo‗lgan qonun ustivorligiga erishish 
qonun oldida barchaning tenligini ta‘minlash tamoyillari vujudga keldi. Tub 
islohotlarning Prezident I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan mashhur besh 
tamoyili istiqlolning dastlabki yillaridayoq jahon hamjamiyatida yuqor baholandi 
va to‗la tan olindi. 
To‗rtinchidan, xorijiy jalb etish, chet ellik ishbilarmonlar bilan yo‗l;
qo‗yish, shu asosda mamlakat ishlab chiqarishini tubdan o‗zgartirish, uni jahonni 
eng ilg‗or texnologiyalari bilan qayta jihozlantirish yo‗li tutildi. Bu 
O‗zbekistonning jamiyatni bir holatdan ikkinchi bir holatga o‗tkazishda barcha 
yosh mustaqil mamlakatlar o‗rtasida eng to‗g‗ri yo‗l tanlaganini ko‗rsatdi. 
Beshinchidan, O‗zbekiston hukumatining islohotchilik siyosati bevosita 
xalq, dunyoqarashi, uning ming yillar mobaynida shakllangan urf-odatlari, 
an‘analari bilan uyg‗un holda amalga oshirila boshlandi. «Bizdan ozod va obod 
Vatan qolsin «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir», «Savob ishni har kim qilish 
kerak: ; «Farzandlarimiz bizdan ko‗ra kuchli, aqlli, dono va albatta baxtli bo‗lishi 
kerak; singari shiorlar xalqimizning orzu-istagi, umid va intilishlari bilan uyg‗un 
holda dunyoga keldi. Bugungi Uzbekistonning tom ma‘noda ma‘naviy tiklanish 
ruhiy poklanish maydoniga aylanganligi ana shu eng ezgu niyatlar asosida davlat 
siyosati va xalq orzu umidlarining uyg‗unligi natijasidir. 
Ma‘lumki, jamiyat taraqqiyotida shaxsning roli benihoya katta. Ayniqsa, 
o‗tish davrida davlat arbobining, siyosiy yetakchining o‗rni yana ham yaqqolroq 
ko‗z tashlanadi. Chunki, bu paytda hali ma‘lum bir siyosiy tutum, siyosiy qatlam
jamiyatni yo‗naltiradigan oqim shakllanmagan, qarashlar bir o‗zanga tushmagan, 
turli qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar mavjud bo‗lgan murakkab bir vaziyat 
vujudga keladi. Bunday paytda xalq o‗z kelajagini asosan davlat rahbariga qarab 
belgilaydi. O‗zining iymon-e‘tiqodini, taqdirini u bilan bog‗laydi. 
Ana shu nuqtai nazardan qaraganda mustaqillikning o‗tgan davri 
mamlakatimizda amalga oshirilgan keng ko‗lamli ishlar bevosita davlat 
rahbarining shaxsiyati, uning ish uslubi, voqea-hodisalarga yondoshish usuli bilan 
bog‗lanib ketgan. Xohlaymizmi-yo‗qmi, davlat arbobining siyosiy qiyofasi o‗tish 

---

365 
davrining noyob mahsuli sifatida tarix sahifalarida Bosh islohotchi qiyofasi o‗tish 
mustahkam o‗rnashgan bo‗ladi. Demak, mustaqllik davri tarixini o‗rganar 
ekanmiz, bu jarayon bevosita mamlakat Prezidenti I.Karimov faoliyati bilan uzviy 
bog‗langanligini yaqqol ko‗ramiz va uni sahifalarga aynan ko‗chirishga intildi 
Tarixiy haqiqat ham, hayotiy va ilmiy haqiqat ham shuni taqozo etadi. 
Shubhasiz, yuqorida tilga olingan masalalarni o‗rganish va mushohada qildi
kishilarda yuksak ma‘naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini 
shakllantirish, yoshlarni tarixiy an‘analarga, umuminsonk qadriyatlarga hurmat, 
Vatanga muhabbat, istiqlol g‗oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga 
ko‗maklashadi. 
O‗zbekiston mustaqilligiga oid rasmiy hujjatlar deganda sobiq sho‗ro 
davrining hokimiyati tizimi so‗nggi qarorlarini tushunamiz. Chunki mustaqillik 
sobiq ittifoqning barham topishi bilan yuzaga keldi. Bu davr xujjatlari bir qismi 
sobiq ittifoq tizimi qabul qilingan. 
Ikkinchi guruh rasmiy hujjatlar mustaqil O‗zbekiston rahbariyat organlari 
tomonidan 
qabul 
qilingan 
«Mustaqillik 
dekloratsiyasi», 
«O‗zbekiston 
konstitutsiyasi» va boshqa qonunlar, Prezident farmonlari, vazirlar maxkamasi 
qarorlari va boshqalardir. Ayrim tarmoq xujjatlari ham yurtimiz tarixini 
o‗rganishda muhim ahamiyat kasb etish mumkin.
O‗zbekiston mustaqilligi davri eng muhim hujjatlari «Yangi O‗zbekiston 
tarixi» 3 jildida (Tosh. 2000), R.X.Murtazaeva tahriri ostida chop etilga- ' 
«O‗zbekiston tarixi» (Tosh. 2003) darsligida o‗z aksini topgan.
O‗zbekiston mustaqil bo‗lgach, taraqqiyotning asosiy yo‗nalishlari 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning doklad va nutqlarida, 
monografik asarlarida aks etgan. Mustaqillikka erishish g‗oyasi xalqimizga azaldan 
meros, shu maqsad ajdodlar orqali ming yilliklar qaridan bizgacha yetib kelmoqda. 
Prezident I.Karimov «Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati» nomli risolasida, - 
«O‗zbek millati azaldan o‗z fikri zikri, o‗z istiqloli uchun kurashib yashagan». 
Bunga moziy guvoh. Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat, yurtimizning fidoyi, o‗z 
yo‗lidan maslagidan, so‗zidan qaytmaydigan farzandlariga ochilishi lozim. 
Bilishimiz shart " bo‗lgan tarix sahifalarini qunt bilan varaqlash hammamiz uchun 
ham qarz, ham farz-deganda ana shu holatni nazarda tutadi. Xalqimizning uzoq
tarixi u o‗z o‗tmishida ozodlik, istiqlol uchun tinimsiz kurash olib borganidan 
guvohlik beradi. 
I.A.Karimov asarlarida ko‗p asrlik tariximizdagi eng yirik tarixiy shaxslar 
Imom al-Buxoriy, Axmad al-Farg‗oniy, Axmad Yassaviy, Jaloliddii Mangu Berdi, 
Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek kabi buyuk ajdodlarimizning jaxon madaniyatiga 
qo‗shgan, xissasi, hamda mustaqil respublikamiz taraqqiyotining-ustuvor 
yo‗nalishlari o‗z aksini topgan. Bundan tashqari Prezident davlat raxbari sifatida 

---

366 
respublikamizning xalqaro miqyosida olib borayotgan siyosati, aniqlaydi. Mana 
shuning uchun ham O‗zbekiston respublikasi prezideti I.A.Karimov asarlari 
xalqimiz tarixini o‗rganishda metodologik qo‗llanma sifatida, zamonaviy 
jarayonlarni o‗rganishda muhim manba bo‗lib xizmat qiladi. Eng muhim asarlari 
ingliz, fransuz, ispan, nemis, hind, xitoy, arab kabi o‗nlab turli xorijiy tillarga 
tarjima qilinib chet ellarda bir necha bor nashr qilingan. Respublikamizda esa 
I.A.Karimov asarlarining 19 jildlik to‗plami nashr qilingan.
Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari, armon va iztiroblarini, 
o‗zida mujassam etgan. Darhaqiqat, inson tabiatning gultoji sifatida hamisha
ozodlik va hurriyatga intilib yashaydi. U hamisha har jihatdan o‗zini erkin his 
qilishga, tahlikasiz turmush kechirishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham 
kishilik tarixi turli davrlarda Yer sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun 
kurashish shaklan turlicha, mohiyatan o‗xshash bo‗lgan hurriyatga intilish 
hodisalarini ko‗p ko‗rgan.
Yaqin o‗tmishimizning sobiq sovet hokimiyati hukmronlik qilgan davr
(1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida o‗ziga xos o‗rin egallaydi. Bu davr 
garchi tarixan qisqa bo‗lsada, lekin o‗zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan 
ajralib turadi. 1917 yil oktabrida bolsheviklar zo‗rlik bilan amalga oshirilgan 
to‗ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jumladan, O‗zbekiston xalqlari tarixida salkam 
75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini boshlab berdi. Natijada chor 
mustamlakachilik 
imperiyasi 
o‗rnini «qizil imperiya» egalladi. Yangi 
mustamlakachilik zulmi ostida yashagan o‗lka xalqlar bolsheviklar «sotsialistik 
tajribasi»ning barcha mash‘um mushkulotlarni boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi 
shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siyosi tarixiy jarayonning o‗ta murakkab va 
ziddiyatli kechishi ko‗plab qurbonlar berilishiga, madaniy va ma‘naviy 
yo‗qotishlarga olib keldi. 
O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni 
tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan. 
Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog‗lar»ni milliy mustaqillik mafkurasi 
asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida 
tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jarayonga respublka" va uning xalqi 
manfaatlarini hisobga olgan holda prinsipial baho berish asos qilib olindi. Aynan 
shunday yondashuvlarning asosiy prinsiplari Uzbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A.Karimov asarlarida, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 1996 yil dekabrdagi 
«Uzbekistonning yangi tarixini yaratish» « 1998 yil iyuldagi «O‗zbekiston 
Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish 
to‗g‗risida»gi qarorlarida bayon etilgan bo‗lib, ushbu ilmiy-ommabop kitobning 
mualliflar jamoasi ham shu asosda sovet davri O‗zbekiston tarixini, sovet 
davlatchiligining mustabidchilik mohiyatini xolisona yoritishga harakat qildi. 

---

367 
O‗zbekistonning Mustaqillikka erishuvi tarix fani vazifalari va mohiyati tubdan 
o‗zgartirdi.
Bunga binoan tarixshunoslik va tarixshunoslar ham yangi jamiyat talablari 
va mezonlari asosida o‗z oldida turgan vazifalarni qayta ko‗rish chiqib, bu jamiyat 
tafakkuriga mos keladigan tadqiqotchilik faoliyati shakllantirishga kirishdilar va 
o‗tgan yillar davomida ma‘lum natijalarga erishdilar. Mustaqillik yillarida 
tarixshunoslik sohasi dinamik ravishda, ma‘lum darajada maqsadli rivojlanib 
bordi. Bu kontekstda muammo tarixshunosligi holati va xususiyatlari haqida fikr 
yuritar ekanmiz, unig rivojidagi asosiy tendensiyalardan biri ushbu yo‗nalishdagi 
tarixshunoslar va ilmiy maktabning shakllanishi bo‗ldi. Bu ilmiy maktabning 
yangiligi shunda bo‗ldiki, tadqiqotchi o‗zini qiziqtirayotgan mavzuga oid 
tarixshunoslik manbalarini o‗rganish bilan cheklanmay, tadqiq qilinayotgan mavzu 
ramkasida "tarixshunoslik jarayoni" tushunchasini tashkil qiladigan masalalar 
doirasida ham ko‗rib chiqishni qamrab oldi. Tarixshunoslar bu tushunchaga "ilmiy 
tadqiqotlarni tashkil etilishini", konkret tarixiy muammo oid nazari tasavvurlar 
tahlilini mujassamlashtirib, manbaviy asosidagi, tarixiy tadqiqot usullaridagi 
o‗zgarishlarni, tarixiy profildagi ilmiy muassasalar faoliyati xususiyatlarini, tarix 
fani rivojining har bir bosqichida kadrlar salohiyatini shakllanishi ko‗rsatishga 
urindilar. 
Muammo tarixshunosligi tadqiqotlari rivojidagi ikkinchi tendensyal 
tarixshunoslik manbalari janrining yiriklashuvi bo‗ldi: ilmiy anjumanlardagi 
materiallari, jurnal maqolalari bilan bir qatorda individual monografiyalar chop 
etildi, alohida muammolar bo‗yicha doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi 
o‗tkazilgan yirik ilmiy anjumanlar tarix fani rivoji kontekstida tarixshunoslik 
rivoji muammolariga ham e‘tibor qaratdi. FA Tarix instituti o‗tkazilib kelayotgan 
an‘naviy tarixshunoslik o‗qishlari muammo tarixshunosli holati, mavzular 
doirasini belgilash, istiqbolda o‗rganiladigan dolzarb muammolarni aniqlashda 
muhim rol o‗ynab kelmoqda. 
Mustaqillik yillarida muammoviy tarixshunoslik sohasida amalga oshirilgan 
ishlarni tahlil qilishga o‗tar ekanmiz, shuni ta‘kidlash zarurki, 1990 yillarning 
boshlaridagi muammo tarixshunosligiga doir ishlar xususiyati shundan iborat 
bo‗ldiki, ular sovet davrida tadqiq qilinib, shu davrda yaratilgan adabiyotla,) sovet 
tarix fani g‗oyalari asosida tahlil qilingan.
Bu yillarda tadqiqotlar mavzusining yangilanishi ancha sekinlik bilan
amalga oshdi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mavzularining yangilanishiga ularni,
sifat jihatidan o‗zgarishiga tarix tadqiqotlaridagi yangilanish jarayoni turtki bo‗ldi. 
Muammo tarixshunosligi rivojidagi Vatan tarixining dolzarb muammolarini qayta 
mushohada etishda yangicha yondoshuvlarga asoslangan tadqiqotlar 1990 
yillarning o‗rtalaridan boshlab ayniqsa vujudga kela boshlaganligini kuzatish 

---

368 
mumkin. Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‗rganishda yangicha 
yondoshuvlarning ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‗plami
FA Tarix instituti tarixshunoslik bo‗limida tayyorlangan "XX asrning dastlabki 
o‗ttiz yilligida O‗zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)" ni alohida 
ko‗rsatib o‗tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik ocherklarida mustaqillik davri 
ilgari surgan, sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib chiqib, XX asrning dastlabki 
30 yilligida O‗zbekiston tarixi fani rivojini asosiy bosqichlari har tomonlama 
izchillik bilan yoritildi. Ushbu asarning ijobiy momenti sifatida ilmiy o‗rganish 
ob‘ektiga kirgan muammo va masalalarni nihoyatda chuqur va jiddiy, yangi 
nazariy-metodologik yondoshuvlar asosida o‗rganilganligini ta‘kidlash zarur. 
O‗zbekistonda amalga oshirilgan tarixshunoslik tadqiqotlarini xarakterlashga 
o‗tar ekanmiz, shuni alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yillari ilmiy 
tarixshunosligida O‗zbekistonning alohida hududlar tarixshunosligi masalalari 
tadqiq qilindi. Xususan, Qoraqalpog‗iston, Buxoro, Xiva tarixshunosligiga oid 
ishlar chop etildi. Shuni ta‘kidlash zarurki, tadqiqotlarda O‗zbekiston tarixining 
umumiy va regional jihatlari turli muammoviy mavzuviy va xronologik resurslari 
vatan adabiyotlari doirasisd tahlil qilish bilan chegaralanmaydi. Ishga yuqori 
mutaxassislik mahorati darajasida chet el tarixshunoslik manbalari jalb qilinadi. 
Bunday yondoshuv o‗z navbatida tahsinga sazovorki, bu orqali vatan tarixining u 
yoki bu muammosl tarixshunosligining yaxlit manzarasi yaratiladi. 
1991 yillargacha sovet tarixshunosligida ilgari o‗rganilmagan prinsipial 
yangi mavzu paydo bo‗ldi. Gap tarixiy sivilizatsion kommunikatsiyalar muammosi 
avvalambor Buyuk ipak yo‗li haqida ketyapti. Bugungi kunda ushbu mavzu 
O‗zbekistot Respublikasi geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlari nuqtai-nazaridan 
uning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuviga asosli ravishda intilayotganligi 
dunyoning turli davlatlari bilan (asosan iqtisodiy va transport kommunikatsiyalar 
sohasida) har tomonlama munosabat o‗rnatishida yetakchi mavzu bo‗lib qolmoqda 
' So‗nggi yillardagi «istoriografik mahsulotlar» ijtimoiy-siyosiy mavzular 
yetarlicha intensiv tadqiq qilish bilan xarakterlanadi. Ular mustaqillikning o‗n 
yillarida qizg‗in bahs-munozaralarga sabab bo‗lgan O‗rta Osiyoning Rossiya 
tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari, milliy-ozodlik kurashlari, 
«bosmachilik harakati», milliy va diniy siyosatning amalga oshirilishi, xotin-.-
qizlar muammosi. 
Jadidchilik tarixshunosligi masalasi tahlil qilishda original yondashuvni 
qo‗llayotgan Uzbekiston tarixshunosligi maktabida bir muammo doirasiga 
birlashgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlarini namoyon qilmoqda. 
Mustaqillik 
yillaridagi 
muammoviy 
tarixshunoslikdagi 
eng 
katta 
yutuqlaridan biri bu O‗zbekiston tarixining turli mavzularini xorijlik
tarixshunosligini yoritish bo‗ldi. Yangi avlod tarixchilarining chet tillari

---

369 
o‗zlashtirishi, xorijiy mamlakatlarga safarga chiqish, ilmiy markazlar, 
kutubxonalaridan foydalanish imkonining vujudga kelishi bilan bu sohadagi 
tadqiqotlar 
ayniqsa 
kengaydi. 
O‗zbekistonda tarixshunoslik tadqiqotlar 
rivojlanishining asosiy tamoyillari haqida aytilgan fikrlarimizga yakun yasar 
ekanmiz, tarix fani rivojida muhim ahamiyatga ega bo‗lgan hozirgi zamon 
tarixshunosligi oldida quyidagi dolzarb muammolar borligi qayd etish lozim 
Tarixshunoslik tadqiqotlari tahlili asosiga qo‗yilgan tarixiy adabiyotlarlar
yangicha nuqtai-nazardan o‗qib, o‗rganib chiqish kerak. Bunday tadqiqotchilar 
harakatlari tanqidiy ishning xolisligi va vatan tarixi tarixshunoslik muammolarini 
o‗rganish umuman va xususan qanday amalga oshirilganligin baholashda 
maqsadga muvofiq bo‗lar edi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mualliflari ilmiy 
tarixshunoslikning zarurligini ta‘kidlamokdalar. U fanda sodir bo‗layotgan 
o‗zgarishlar sabablarini anlashga, zamonaviy tarixiy ong mohiyatini, ilgari 
surilayotgan konsepsiyalarning qanday tekshirilayotganini, yangi ilmiy bilimlar 
qanday qilib yangi shaklga kirishini tushunishga, tarix nafaqat bilim, balkim 
amalga oshayotgan jarayonni anglash vositasi sifatida ham zarur bo‗ladimi degan 
savollarga javob topishga yordam beradi. Muammo tarixshunosligi o‗zining rivoji 
davomida 
sifat 
jihatdan 
o‗zgarib, 
tarixshunoslik 
tadqiqot 
usullarini 
takomillashtirish uchun istiqbolda yaxshi imkoniyatlarga ega. 
O‗zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida jadidchilik, uning 
namoyandalari, umuman XX asr boshidagi siyosiy jarayonlar bilan bog‗liq 
masalalarga qiziqish ortganini kuzatish mumkin. Ayniqsa, milliy davlatchiligimiz 
uchun dastlabki urinish sifatida XX asr tarixi sahifalaridan o‗rin olgan Turkiston 
muxtoriyati tarixi, mazkur harakatning vujudga kelishi va taraqqiyotiga xissa 
qo‗shgan, unga aloqadorligi bor kishilar hayoti va faoliyatini o‗rganish masalalari 
ijtimoiy fan soha vakillarida katta qiziqish uygotdi. Tadqikotchilar tomonidan 
mustaqillikning dastlabki yillarida ko‗plab maqola, risola va dissertatsiyalarda 
milliy demokratik davlatchiligimiz tajribasi bo‗lgan Turkiston muxtoriyati tarixiga 
oid ko‗plab faktik materiallar iste‘molga kiritildi. 
Muammoni ijtimoiy-adabiy jarayonlar nuqtai nazaridan yoritishda 
adabiyotshunoslar 
o‗zlarining 
salmoqli 
hissalarini 
qo‗shdilar. 
Adabiyotshunoslariing yurt ozodligi yo‗lida kurashgan fidoyi kishilariing hayoti va 
faoliyati, ilmiy adabiy meroslariga bag‗ishlangan qator nashrlari" Turkiston 
muxtoriyati tarixiga oydinlik kiritishda o‗ziga xos o‗rin tutdi. 
Tarixiy jihatdan yondoshilgan tadqiqotlarning dastlabkilari esa hajmi 
jihatdan katta bo‗lmagan maqola va ocherklardan iborat. Sh. Doniyorovning 
muxtoriyatning bostirilishiga bag‗ishlangan maqolasini shular jumlasiga kiritish 
mumkin. Maqolada muallif mazkur harakat mohiyati va ko‗lamiga to‗g‗ri baho 
bergan. U Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida muhokama 

---

370 
etilgan asosiy masalalardan biri - «hukumatni Janubiy-sharqiy ittifoqqa 
qo‗shilishini ham foydali bo‗lgan», deb hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda 
tadqiqotchi «Turkiston taqdiri uchun, milliy istiqlol uchun, erk va hurlik uchun 
millatparvar ziyolilar kurashgan xolos», «muxtoriyatning asoschi va 
yo‗lboshchilarini asosan «milliy savdo-sanoat burjuaziyasi» tashkil etgan», 
«hukumat harbiy kuchga ham ega emas edi, qisqa muddatda harbiy kuch 
yig‗ishning umuman imkoni bo‗lmagan», degan bir qator noto‗g‗ri xulosalarga 
ham kelgan. Mazkur kamchiliklar tadqiqotchining asosan sovet davrida yaratilgan 
adabiyot va manbalardan foydalangani sababli kelib chiqqan, deb hisoblash 
mumkin. Shunga qaramay, mazkur tadqiqot mustaqillik davridagi muammoni 
o‗rganishda dastlabki qadamlardan biri ekanligi, keyingi tadqiqotlar yo‗lini 
boshlab bergani bilan ham ahamiyatlidir. 
Turkistondagi XX asr boshidagi siyosiy tashkilotlar faoliyatini xolisona 
nuqtai nazarda maxsus tadqiq etgan R.M. Abdullaevning Turkistonning 1917 yil 
fevralidan keyingi siyosiy jarayonlarga bag‗ishlangan maqolasida esa «milliy 
harakat qatnashchilari butun Rossiya va o‗lkadagi s‘yezd, rezolyusiyalaridan 
ruhlanib, kimlarnidir siyosatining ob‘ekti bo‗lib qolishni xohlamagan holda o‗zlari 
kutgan orzu-istaklarini tezlik bilan amalga oshirishni istaganliklari» ta‘kidlanadi. 
Sovet rejimiga qarshi harakat masalalarini yangi manbalar asosida yoritgan 
Q.K. Rajabov tadqiqotida bevosita mazkur harakat namoyandalari, shu jumladan, 
muxtoriyat qo‗shiniga aloqador bo‗lgan katta va kichik Ergashlar xususida ham 
so‗z yuritgan. Ularning muxtoriyat hukumati davridagi faoliyati tadqiqotchi 
tomonidan xorijdagi vatandoshlar asarlari hamda sovet davri xotiralari orqali 
yoritib berilgan. 
A.M. 
Xudayqulovning 
nomzodlik 
dissertatsiyasida 
Turkiston 
taraqqiyparvarlarining ma‘rifatparvarlik faoliyati negizida xalqni faqat ma‘rifatli 
qilishgina emas, shu yo‗l bilan birinchi navbatda xalqni, taraqqiyotdan orqada 
qolayotgan mamlakatni qoloqliqdan, mustamlaka zulmidan xalos qilish vazifalari 
mujassamlashgan edi, degan xulosaga kelingan. Shu bilan birga tadqiqotchi 
muxtoriyat davrida vujudga kelgan milliy norasmiy matbuotga baho berishda sovet 
davri manba va adabiyotlaridan foydalangan bo‗lsa ham taraqqiyparvarlarning 
1917 yildan keyingi matbuotini nafaqat son jihatdan, balki siyosiy jihatdan ham 
o‗sganligini e‘tirof etadi. 
Bundan tashqari I.Y. Tursunovning O‗zbekiston maorifchilarining istiqlol 
yo‗lidagi kurashi tarixiga bag‗ishlangan umumlashgan tadqiqotida milliy istiqlol 
mafkurasining vujudga kelishi va uni hayotga tadbiq etilishida ishtirok etgan 
ma‘rifatparvarlarning o‗rni va roli, D. Toshkulov dissertatsiyasida Turkiston 
taraqqiyparvarlarining siyosiy-huquqiy g‗oyalari, siyosiy dastur va talablari tahlil 
qilib berilgan. Shu o‗rinda D. Toshqulovning ba‘zi bir sovet davri 

---

371 
tadqiqotchilarining «milliy burjuaziya manfaatlarini himoya qilgan inqilobiy 
millatchilik harakati» sifatida taraqqiyparvarlarga bergan baholarini noto‗g‗ri 
ekanligini ko‗rsatib o‗tganligini ham ta‘kidlab o‗tish joiz. Muallifning fikricha, 
taraqqiyparvarlarning «xalqni ma‘rifatli qilish, mamlakatni ilg‗or rivojlangan 
davlatlar qatoriga qo‗shish uchun milliy kadrlar yetishtirish, iqtisodiyot, fan va 
madaniyatni rivojlantirish, ijtimoiy, diniy va milliy kelib chiqishidan qati nazar 
butun mamlakat uchun demokratik huquq va erkinliklar berish, demokratik 
respublika barpo etishga qaratilgan sa‘yi harakatlari ularning faqat milliy 
burjuaziya 
manfaatlarini 
himoya 
qilmaganligidan 
dalolat 
beradi». 
Taraqqiyparvarlarning mustaqillik uchun kurashi mohiyatiga tadqiqotchi 
quyidagicha baho beradi: «jadidlarning mustaqillik uchun kurashi oxir-oqibat 
butun mamlakat hududida mamlakat tabiiy zaxiralari, moddiy va ma‘naviy 
boyliklariga ega bo‗lgan, xalqaro munosabatlarning teng huquqli sub‘ekti 
sifatidagi a‘zoligini ta‘minlashga qaratilgan tom ma‘nodagi davlat suverenitetini 
ta‘minlashga yo‗naltirilgan edi».
Umuman olganda muammoga oid 90-yillarning birinchi yarmida yaratilgan 
tadqiqotlarda sovet tarix fanidagi kamchiliklar va undan chiqish yo‗llari, uslubiy 
jihatdan yangi tadqiqotlar borasida ilk qadamlar qo‗yilgani, milliy davlatchilik 
uchun kurash masalalariga oid ilmiy tadqiqot muammolari birmuncha kengayligi 
hamda keng nashrchilik ishlari boshlangani kuzatiladi. Biroq, bu davr 
tadqiqotlarida Turkiston muxtoriyatining mohiyati, yetakchi kuchlari va ularning 
milliy mustaqillik borasidagi harakatlari va bu boradagi qarashlari, mazkur 
harakatda turli aholi qatlamlarining ishtiroki, muxtoriyatni bostirilishi va uning 
oqibatlari har tomonlama to‗liq ochib berilmagan. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentiniig 1996 yil 18 sentabrdagi 
«O‗zbekistonning yangi tarix markazini tashkil etish to‗g‗risida»gi farmoyishi, 
hamda Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi «O‗zbekistonning yangi 
tarixini yaratish to‗g‗risida»gi qarorlari esa muammoni o‗rganishda yana bir yangi 
bosqichni boshlab berdi. Tarix fanidagi bunday burilish pallasi muammoni nazariy 
va uslubiy jihatdan qayta ko‗rib chiqishga, u bilan bog‗liq masalalarga doir 
umumlashgan tadqiqotlar yaratilishiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatdi. 
1996 yilning may oyidan boshlab O‗zR FA Tarix instituti qoshida tashkil 
etilgan «Jadidshunoslik markazi» ilmiy guruhi «Turkiston jadidchiligi» mavzusida 
fundamental tadqiqot ustida ish boshladi va shu yilning o‗zida institut tomonidan 
tayyorlangan «Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan» nomli 
to‗plam nashrdan chiqdi. To‗plamda D.A. Alimova, S.S. Agzamxujaev, R.N. 
Shigabdinov, R.M. Abdullaev, Q.K. Rajabovlarning jadidchilik, muxtoriyatchilik 
va istiqlolchilik harakatlariga doir maqolalari o‗rin oldi. Chunonchi, t.f.d. D. A. 
Alimova jadidchilikning tarixiy mohiyati, siyosiy bosqichlari va intellektual 

---

372 
darajasini ko‗rsatib berdi va birinchilardan bulib taraqqiyparvarlarning milliy 
davlatchilikka oid qarashlarini va harakat rahbarlarini tarixiy jarayonlardagi 
ishtirokini xolis tahlil qilib berdi. R.N. Shigabdinov. Validiy hayoti va faoliyati 
hamda uning muxtoriyatchilik g‗oyasini rivojlantirishga qo‗shgan hissasini 
yoritishga, R.M. Abdullaev esa, 1917 yilda Turkiston o‗lkasida mavjud bo‗lgan 
siyosiy partiyalar va ularning faoliyatini ochib berishga harakat qilgan. 
Shu yili tadqiqotchi S.S. Agzamxujaev tomonidan Turkiston muxtoriyati 
tarixiga bag‗ishlangan doktorlik dissertatsiyasi himoya qilindi. Mazkur tadqiqot 
mustaqillik davrida muammoni yangi nuqtai nazar asosida tadqiq etgan dastlabki 
maxsus umumlashgan tadqiqotdir. Dissertatsiyada o‗lkadagi birinchi milliy-
demokratik davlat bo‗lgan Turkiston muxtoriyati tajribasi umumlashtirilgan. 
Muammoni arxiv hujjatlarini davriy matbuot nashrlari hamda respublika va chet el 
adabiyotdarini qiyosiy tahlil qilinishi Turkiston muxtoriyati tarixining ko‗pgina 
qirralarini, harakatning yetakchi kuchlari hamda qatnashchilari faoliyatining 
muhim jihatlarini tiklash imkonini bergan. 
Tadqiqotda Turkistonda muxtoriyatchilik g‗oyasining vujudga kelishi, 
rivojlanishi, bu jarayonda o‗lkadagi ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va taraqqiyparvar 
kuchlarning ishtiroki uch bosqichda ochib berilgan: 
1.Muxtoriyatchilik g‗oyasining yuzaga kelishiga ta‘sir ko‗rsatgan ijtimoiy-
siyosiy, tarixiy shart-sharoit va taraqqiyparvarlarda muxtoriyatchilik g‗oyasining 
vujudga kelishi. 
2. Muxtoriyat uchun amaliy tayyorgarlik davri. 
3.Milliy davlatchilikni tiklash uchun kurash: Turkiton muxtoriyatining 
vujudga keltirilishi va bolsheviklar tomonidan tor-mor etilishi. 
Birinchi va ikkinchi bosqichda ko‗rsatilgan masalalar, ya‘ni 1917 yil fevral 
inqilobidan keyin o‗lkada boshlangan siyosiy jarayonlar, milliy-siyosiy tashkilotlar 
faoliyati, ularning dasturi, o‗zaro munosabati, - imkoniyatlari va kamchiliklari, 
muxtoriyatchilik g‗oyasi paydo bo‗lish sabablari, o‗lkadagi turli siyosiy kuchlar va 
ijtimoiy toifalarning unga nisbatan munosabatlari mualif tomonidan ayniqsa, keng 
va atroflicha tahlil qilib berilgan. Shuningdek, muxtoriyatning tuzilishi, mahalliy 
aholi tomonidan xayrixohlik bilan qo‗llab-quvvatlanishi, harakat yetakchi 
kuchlarining tadbirlari hamda muxtoriyat hukumatini bolsheviklar tomonidan 
bostirilishi aniq tarixiy dalillar bilan ko‗rsatib o‗tilgan hamda quyidagi xulosalar 
chiqarilgan: 
- Turkiston sovetlarining III o‗lka s‘ezdida qabul qilingan qarorlarda 
yevropalik jamoalar, asosan bolsheviklarning shovinistik kayfiyatlari aks etgan. 
- Turkiston muxtoriyatining Qo‗qon shahrida vujudga kelishi Toshkent 
ijroqo‗mitasi va Sovnarko‗mining hatti harakatlariga javob tariqasida yuzaga 
kelgan. 

---

373 
- O‗lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida turli millat 
vakillarining ishtirok etishi hamda unda qabul qilingan qarorlarda Turkistonda 
yashayotgan barcha aholi manfaatlari inobatga olinganligi uchun haqiqiy 
baynalminalchilik tamoyilini o‗zida mujassamlashtirgan. 
- Mazkur harakat mustamlaka zulmini tugatish uchun maydonga chiqqan, 
demokratiya tamoyillariga tayanuvchi va o‗lka tub aholisining tarixiy ehtiyojlarini 
hisobga olgan, Rossiya davlati doirasida suveren milliy davlat barpo etish 
maqsadini o‗zida mujassamlashtirgan harakat edi, 
- Turkiston muxtoriyati o‗lka aholisining turli ijtimoiy qatlamlari tomonidan 
qo‗llab-quvvatlangan hamda tub aholining ommaviy harakatini ifoda etgan. 
Muxtoriyatchilar va ulamo o‗rtasidagi kelishmovchiliklar muayyan darajada 
muxtoriyatning keyingi taqdiriga ta‘sir ko‗rsatgan. 
Muxtoriyatchilik harakatining mohiyati, muxtoriyat hukumati faoliyati 
davridagi o‗lkada hukm surgan tarixiy vaziyat hamda muxtoriyatchi va 
bolsheviklar o‗rtasidagi qarama-qarshiliklarga (oid qarashlari tadqiqotchining 
bundan keyingi tadqiqotlarida ham aks ettirilgan. 
Turkiston muxtoriyati masalalari X. Uzoqov, B. Do‗stqoraevlar ishlarida 
ham uchraydi. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yilning 26 iyunidagi tarixchi 
olimlar va ijodiy ziyolilar vakillari bilan uchrashuvi ham muammoni o‗rganishga 
ta‘sir ko‗rsatgan omillardan biri bo‗ldi. Mazkur uchrashuv natijasida respublikada 
tarix fanini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‗lgan hujjat - O‗zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulida qabul qilingan 
«O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini 
takomillashtirish to‗g‗risida»gi qarori qabul qilinib, unda tarix fanining nazariy, 
ilmiy va konseptual yo‗nalishlari belgilab berildi. Qarorga muvofiq «o‗zbek xalqi 
va uning davlatchiligi tarixi bo‗yicha tadqiqotlarni rivojlantirish konsepsiyasini 
ishlab chiqish belgilandi. Tayyorlangan konsepsiyada o‗zbek davlatchiligining 
muhim bosqichi bo‗lgan jadidchilik, Turkistonda ozodlik va mustaqillik uchun 
kurash, Turkiston muxtoriyati va uning tugatilishi sabablarini o‗rganish alohida 
belgilab qo‗yildi. 
1998 yilning 9 oktabrida esa O‗zR Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat 
qurilishi akademiyasi, Jurnalistlarni qayta tayyorlash xalqaro jamoatchilik markazi, 
Konrad Adenauer nomli mintaqaviy fondi hamkorligida xalqaro anjuman 
o‗tkazilib, unda ishtirok etgan olimlar jadidchilik va uning namoyandalari, 
Turkistonda mustaqillik uchun kurashlar tarixi bilan bog‗liq masalalar xususida 
fikr almashdilar. Anjumanda t.f.d. D.A. Alimova tomonidan qilingan ma‘ruzada bu 
harakat «XIX asr oxiri - XX asr boshida Turkiston jamiyatining siyosiy kuchlar 
silsilasida zid progressiv yo‗nalishni ifoda etgan jahon ijtimoiy va milliy 

---

374 
qadriyatlariga asoslangan, tub aholi manfaatlariga javob bergan va ijtimoiy 
taraqqiyotning pishib yetilgan ehtiyojlarini to‗la qondira oladigan harakat» deya 
baholandi. Olima «Jadidchilik ma‘rifatparvarlikdan siyosiy harakatgacha bo‗lgan 
murakkab rivojlanish yo‗lini bosib o‗tdi», - deb ta‘kidlab, uni ikki bosqichda tahlil 
etdi: 1. XX asr boshida harakatning ma‘rifatparvarlik yo‗nalishi. 2. 1915-1917 
yillar - siyosiy, tashkiliy va miqdor jihatdan o‗sish davri 3. Keyingi bosqich jahon 
urushi, fevral inqilobi ta‘sirida rivojlandi va taraqqiyparvarlarning mustaqillik 
g‗oya va hayollarini yuzaga kelishini jadallashtirdi» . Tadqiqotchining keyingi 
tadqiqotlarida ham taraqqiyparvarlarning davlatchilik masalasiga qarashlari 
birinchi davrdanoq shakllana boshlaganligi va ikkinchi davrda aniq bir shaklga 
kelganligi e‘tirof etilgan. 
XX asr oxiri - XXI asr boshlariga qadar O‗zbekiston tarixining XX asrning 
dastlabki, ayniqsa milliy davlatchilik uchun kurash jarayonlarining ijtimoiy-siyosiy 
va iqtisodiy asoslariga oid tarixiy mavzularda ko‗plab maqola, risola, ilmiy 
to‗plam, monografiya va dissertatsiya ko‗rinishidagi tadqiqotlar yaratildi. Ularda 
Turkiston Muxtoriyati tarixi bilan bogliq bir qancha fakt va xulosalar iste‘molga 
kiritildi, yangicha yondashuvlar umumlashtirildi. Va shu asosda muammo 
yuzasidan yangi konsepsiya yaratildi. 
Chunonchi, D.A. Alimova risolasida Turkiston xalqining muxtoriyatni 
qo‗llab-quvvatlaganligi va uni sovetlar tomonidan ag‗darib tashlashanligi 
masalalariga atroflicha to‗xtalib, sovet hokimiyati muxtoriyati (TASSR) bilan 
milliy Turkiston muxtoriyati o‗rtasidagi farqlarni hujjatlar asosida ko‗rsatib 
berilgan bo‗lsa, «Turkestan v nachale XX veka: istoki natsionalnoy nezavisimosti» 
nomli monografiyada tarixchi olimlardan R.Ya. Radjapova, R.M. Abdullaev, S.S. 
A‘zamxo‗jaev, R.A. Nurullin, M. Xasanovlar 1917 yil fevralidan oktabrigacha 
bo‗lgan davr tarixi, muxtoriyat uchun qilingan harakatlar, Turkiston 
Muxtoriyatining tuzilishi, uning faoliyati, bostirilishi bilan bog‗liq bir qancha 
masalalarga to‗xtalib o‗tganlar. 
M. Xaydarov tadqiqotida esa mazkur harakat millatlarning o‗z taqdirini o‗zi 
belgilash masalasini demokratik yo‗l bilan hal etishga bel bog‗lagan xalq irodasi 
va ilg‗or ziyolilarning ko‗tarinki xatti-harakati zaminida vujudga kelganligi 
ta‘kidlanadi. Tadqiqotchi R.M. Abdullaev maqolasida hozirga qadar yetarlicha 
o‗rganilmagan Turkiston Muxtoriyati milliy qo‗shini bilan bog‗liq bir necha 
yangicha qarashlar ilgari surilgan. Maqolada Turkistonda milliy qo‗shin tashkil 
etish bilan bog‗liq tadbirlarga muxtoriyat tashkil etilgandan ancha ilgariroq 
kirishilganligini, Turkiston aholisining muxtoriyat va uning milliy qo‗shiniga 
munosabati xususida ham fikr yuritilgan. Muallifninpyozishicha, «muxtoriyat 
e‘lon qilingan dastlabki kunlardanoq Turkistonning ko‗pgina aholi punktlarida 
xalq militsiyasi va qo‗shiniga yozila boshlagan». «Harbiy tayyorgarligi bor va 

---

375 
muxtoriyat hukumatiga sodiq kishilar esa instruktor vazifasiga taklif etilgan». 
Biroq, tadqiqotchining fikriga ko‗ra, «moddiy va moliyaviy yetishmovchilik, 
tajribali va malakali harbiy kishilarning yetishmasligi muxtor hukumat tomonidan 
qabul qilingan qarorlarni jadal va samarali bajarishga imkon bermagan». 
Tadqiqotchi D.X. Ziyaeva esa bu davrda qizil armiya Turkistonda 
talonchilik va zo‗ravonlik siyosatini qo‗llagani bois mahalliy aholi o‗rtasida qizil 
armiyaga nisbatan norozilik kayfiyatlari kelib chiqqanligini hujjatlar asosida 
ko‗rsatib o‗tgan. 
Shuningdek, bu davrda Turkiston Muxtoriyati harakatining alohida 
namoyandalari hayoti va faoliyatiga doir umumlashgan tadqiqotlar ham yaratildi. 
Umuman, Turkiston Muxtoriyati tarixi masalalariga oid mustaqillik davri 
tadqiqotlari tahlili natijalaridan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, tarix fanida 
bugunga kelib tadqiqotchilar Turkiston muxtoriyati xalqining asriy orzu-niyatlari 
zaminida vujudga kelgan harakat, tashkilotchilari esa o‗z vatanini rivojlangan, 
mustaqil davlatlar qatoriga olib chiqishga intilgan, o‗z davrining ilg‗or 
taraqqiyparvar kishilari ekanligi, ularning maqsadi Turkistonni Rossiyadan ajratish 
emas, balki butun o‗lka aholisiga demokratik huqo‗q va erkinliklar berilgan 
dastlabki mustaqil demokratik davlatni vujudga keltirish bo‗lgan, degan yagona bir 
to‗xtamga keldilar. 
Muammoni o‗rganishda qo‗lga kiritilgan yutuqlarni e‘tirof etish bilan birga 
yana muammoning tadqiq etilishi lozim bo‗lgan ba‘zi bir masalalar borligini aytib 
o‗tish o‗rinli. Ular qatoriga o‗rganilayotgan davrdagi yirik sarmoyadorlar, 
o‗lkadagi yevropalik (ayniqsa, so‗l eser, kadetlar partiyasi vakillari) va tub yerlik 
bo‗lmagan (polyaklar, yahudiylar, eronliklar va b.) aholi qatlamlari va ularning 
muxtoriyat harakatlaridagi ishtiroki masalasini, muxtor hukumatning Xiva xonligi 
Buxoro amirligi, «Janubi-sharqiy ittifoq»i, Boshqird, Ukraina, Alash-O‗rda 
hukumatlari bilan bo‗lgan aloqalarini, shuningdek, muxtoriyat qo‗shini va 
Turkiston muxtoriyati barcha rahbar va qatnashchilarining hayoti va faoliyati, 
muxtoriyat tugatilgandan keyingi taqdiri masalalarini kiritish mumkin. 
Shuningdek, Turkiston Muxtoriyati muammolarining xorijiy tarixshunosligini ham 
tadqiq etilishi lozim bo‗lgan mavzular doirasiga kiritish mumkin. Turkiston 
Muxtoriyati tarixining bunday kemtik tomonlari kelgusidagi tadqiqotlar orqali 
to‗ldirilsa, Turkiston Muxtoriyati tarixini to‗laqonli yaratilishiga ma‘lum ma‘noda 
hissa qo‗shishi shubhasiz. 
XX asrning 90-yillaridan O‗zbskiston xalq xo‗jaligida agrar masalani hal 
etish zarurati paydo bo‗ldi. Uzoq davr hukmron bo‗lgan yerga ijtimoiy mulkchilik 
shakli, eskirib qolgan xo‗jalik yuritish usullari qishloq xo‗jaligida inqirozni yuzaga 
keltirgan edi. O‗zbekistonda yuzaga kelgan vaziyat tub agrar islohotlarni talab 
etardi. 

---

376 
O‗zbekiston Mustaqil Respublika sifatida tan olingandan so‗ng qishloq 
xo‗jaligidagi umumiy ahvol boshqaruvda ma‘muriy buyruqbozlik tizimi, 
mulkchilik va xo‗jalik yuritish shakllarida jamoa va davlat mulki, qa‘tiy 
belgilangan davlat buyurtmasi, davlat ta‘minoti, narxi davlat tomonidan 
boshqarilishi kabi holatlarga barham berila boshlandi. 
O‗z davrida O‗zbekiston Prezidenti I.A. Karimov «qishloq xo‗jaligi sohasi, 
uning tarmoqlarini yangi ish uslubiga o‗tkazayotgan islohotning asosiy maqsadi - 
avvalambor, dehqonlarimizning ishdan manfaatdorligini tubdan o‗zgartirishdir, o‗z 
mehnatining hosili, pirovard natijasini birinchi navbatda o‗zlariga qaytarishdir, 
ularning turmush darajasini, saviyasini ko‗tarishdir», - deb ta‘kidlab o‗tgan edi. 
Shu maqsaddan kelib chiqib, mustaqillikning dastlabki yillaridai boshlab qishloq 
xo‗jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish orqali turli mulkchilik va xo‗jalik 
yuritish shakllarini teng sharoitda faoliyat ko‗rsatishining huquqiy, iqtisodiy va 
tashkiliy asoslarini yaratish hamda ular faoliyatini bir maqsadga yo‗naltirishga 
alohida e‘tibor berila boshlapdi. Natijada tarmoqda boshqaruv, mulkchilik va 
xo‗jalik yuritish shakllari, ekinlar tizimi, ishlab chiqarish va iqtisodiy munosabatlar 
tubdan o‗zgardi. Sobiq davlat va jamoa xo‗jaliklari o‗rnida xususiy mulkchilikka 
asoslangan nodavlat xo‗jalik yuritish shakllari vujudga keldi. Turli xo‗jalik yuritish 
shakllari orasida shirkat, fermer va dehqon xo‗jaliklar istiqbolli deb topilib, ularni 
o‗zaro raqobat va teng huquqli faoliyat yuritishining huquqiy asoslari 
shakllantirildi. Ushbu xo‗jalik yuritish sub‘ektlari orasidan fermer xo‗jaliklari bir 
qator afzalliklarga ega bo‗lganligi uchun uni rivojlantirishga alohida e‘tibor 
qaratildi. 
Respublika parlamenti qishloq xo‗jaligida tub burilishlarning huquqiy 
asoslari yaratgan qator qonunlarni qabul qildi. Jumladan, «Yer to‗g‗risida» 
(«1990.20.6), «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‗g‗risida» 
[1991.19.11], «Dehqon xo‗jaligi to‗g‗risida» (1992.3.70, «Xo‗jalik jamiyatlari va 
shirkatlari to‗grisida» (1992.9.12). «Yer soligi to‗grisida» (1993.6.5), «Suv va 
suvdan foydalanish to‗grisida» (1993.6.5) va boshqa qonunlar hamda hukumat 
qarorlari qishloq xo‗jaligida ko‗p ukladli iqtisodiyot poydevorini yaratishga yo‗l 
ochdi. 1992 yildan birinchi navbatda paxta yakkahokimligini bartaraf etish va ekin 
maydonlari tarkibini ilmiy asosda tuzish tadbirlari ko‗rildi. 
O‗zbekiston qishloq xo‗jaligida ko‗p ukladli iqtisodiyotni shakllantirishga 
asosiy e‘tibor qaratildi. Jumladan, shu yillari O‗zbekiston Respublikasining Yer 
Kodeksi tasdiqlandi, 
«Qishloq xo‗jaligi kooperativi (shirkat xo‗jaligi) to‗g‗risida», «Fermer 
xo‗jaligi to‗g‗risida», «Dehqon xo‗jaligi to‗g‗risida», «Davlat Yer kadastri 
to‗g‗risida»gi qonunlari qabul qilindi. 1998 yil 18 martda esa Respublika 

---

377 
Prezidentining «1998-2000 yillardagi davrda qishloq xo‗jaligidagi iqtisodiy 
islohotlarni chuqurlashtirish dasturi to‗g‗risida» farmoni e‘lon qilindi. 
O‗zbekistonda dastlabki fermer xo‗jaliklari O‗zbekiston Respublikasining 
1992 yil 3 iyulda qabul qiliigan «Dehqon xo‗jaligi to‗g‗risida» qonuniga muvofiq, 
dehqon xo‗jaligi shaklida tashkil etildi. Dastlab yirik qishloq xo‗jaligi korxonalari 
[kolxozlar) ichki fermer xo‗jaliklari va mustaqil yuridik shaxs sifatidagi fermer 
xo‗jaligi faoliyat ko‗rsatdi. 90-yillarning oxirlaridan boshlab esa fermer 
xo‗jaliklarini tashkil etish va uning faoliyatiga doir huquqiy munosabatlar 
O‗zbekistan Respublikasining «Fermer xo‗jaligi to‗g‗risida» qonuni [1998 yil 30 
aprel; yangi tahrirda 2004 yil 26 avgust) bilan tartibga solidi. Ma‘lumki, fermer 
xo‗jaligining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va faoliyat ko‗rsatish tartibi turli 
mamlakatlarda turlicha bo‗lib, qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarish munosabat-
larining rivojlanish darajasi va xususiyatlari, shuningdek, mehnatdan va yerdan 
foydalanish sharoitlari, qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishini industrlash va 
ixtisoslashtirish darajasi, kapital hajmi va shu kabi omillar bilan belgilanadi. 
Fermer xo‗jaligida asosan, fermer oila a‘zolari, qarindosh-urug‘lari va mavsumda 
yollanma ishchilar mehnat qiladi. 
O‗tgan davr ichida fermer xo‗jaliklarini rivojlantirishga qaratilgan aniq 
chora-tadbirlarni qabul qilinishi natijasida ularning soni, yer maydoni, qishloq 
xo‗jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi ko‗payib bordi. Agarda 1990 yilda fermer 
xo‗jaliklarining soni 6977 tani tashkil qilgan bo‗lsa, 1995 yilga kelib, 19746 tani (3 
barobarga ko‗payish), keyingi yillarda esa har yili o‗rtacha 10,0 ming xo‗jalikdan 
ko‗payib, 2004 yil boshiga kelib, 87,5 mingtadan oshiq fermer xo‗jaliklari faoliyat 
ko‗rsatgan edi. 
Fermer xo‗jaliklari faoliyatini yanada rivojlantirish uchun qabul qilingan 
«2004-2006 yillarda fermer xo‗jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi»ga ko‗ra 
asosan past rentabelli va zarar ko‗rib ishlayotgan shirkat xo‗jaliklarini fermer 
xo‗jaliklariga aylantirish tadbirlari hamda bozor infratuzilma sub‘ektlari 
faoliyatlarini rivojlantirish orqali tarmoq iqtisodiyotini barqaror o‗sishini 
ta‘minlash, qishloq xo‗jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga doir 
ko‗pgina tadbirlar amalga oshirildi. Masalan, 2005-2008 yillarda fermer 
xo‗jaliklari soni yildan-yilga oshib borganligi statistik ma‘lumotlarda kuzatiladi. 
2005 yilda fermer xo‗jaliklarining soni 125,7 ming, 2006 yilda 189,2 ming, 2007 
yilda 217,1 ming, 2008 yilda esa 218,6 miigpi tashkil etdi. Har bir fermer 
xo‗jaligiga shu yillar oralig‗ida o‗rtacha 26 ga dan 30 ga gacha yer to‗g‗ri kelgan 
edi. Respublika bo‗yicha fermerlarga ajratilgan yer maydoni 2005 yildan 2008 
yillar oralig‗ida 3775,3 ming ga dan 2008 yilda 5896,8 mipg ga cha o‗sib bordi. 
Shunipgdek, qishloq xo‗jaligida dehqon xo‗jaliklarining ham nufuzi ortib bordi. 

---

378 
2005 yilda 4544,4 ming dehqon xo‗jaligi bo‗lgan bo‗lsa, 2008 yilda esa ular 4703, 
mingtani tashkil etdi. 
2004 yilga kelib yalpi qishloq xo‗jalik maxsulotida fermer xo‗jaliklar ulushi 
14,1 % ni tashkil qilib, ularning mavqei mustahkamlanib bordi. Masalan, birgina 
paxta yetishtirish bo‗yicha fermerlarning ulushi barcha qishloq xo‗jalik 
tarmoqlariga nisbatan 2005 yilda 66,3% bo‗lgan bo‗lsa, 2008 yilda 99,1% ni 
tashkil etdi. 
Albatta shirkat xo‗jaliklarinipg fermer xo‗jaliklariga aylantirilishi qishloq 
xo‗jaligidagi barcha muammolar birdaniga va o‗z-o‗zidan hal bo‗lib qolmas edi. 
Respublikamiz hududlarining tabiiy iqlim sharoiti, tuproq unumdorligi va boshqa 
unsurlarni hisobga olgan holda fermer xo‗jaliklarida qishloq xo‗jaligi ekinlarini 
joylashtirish na ixtisoslashtirish, davlat na nodavlat tashkilotlar bilan o‗zaro 
shartnomaviy iqtisodiy munosabatlarni o‗rnatish, fermer xo‗jaliklarida o‗z-o‗zini 
boshqarish, turli mahsulot yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo‗jaliklarining 
maqbul hajmlarini ishlab chiqish, fermer xo‗jaliklarini sifatli va ekologik toza 
qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini yetishtirish va sotishga bo‗lgan moddiy 
manfaatdorliklarini 
oshirishga 
qaratilgan 
moliya-kredit 
tizimini 
yanada 
takomillashtirish, fermer xo‗jaliklarida yetishtirilayotgan mahsulotlarni joyida 
qayta ishlash va sotishni tashkil qilish hisobiga yalpi daromadni ko‗paytirish 
hamda qishloq hududlarida yangi ish joylarini ochish, fermer xo‗jaliklari 
rahbarlarining iqtisodiy, huquqiy va siyosiy bilim saviyalarini oshirish natijasida 
xo‗jaliklarni barqaror rivojlanishini ta‘minlash kabi muammolarning tashkiliy, 
iqtisodiy, huquqiy asoslarini pazariy va amaliy jihatdai takomillashtirish zarur edi. 
1990-2005 yillar ichida qishloq xo‗jaligida iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirishga yo‗naltirilgan chora tadbirlarni amalga oshirish natijasida 
qishloq xo‗jaligida mulki davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 
tugatildi. 1991 yil 29 dekabrda Respublika Prezidentining «Dehqon (fermer) 
xo‗jaliklarini yanada musahkamlash va respublikada ishbilarmonlik faoliyatini 
davlat yo‗li bilan qo‗llab-quvvaltlash to‗grisida»gi farmoni va ushbu farmonga 
muvofiq 1991 yil 30 dekabrda Vazirlar Mahkamasining №315-sonli 
«Respublikada dehqon (fermer) xo‗jaliklarini yanada rivojlantirish va 
mustahkamlash choralari haqida»gi qarori bu jarayonlarning asosiy debochasi 
bo‗lib xizmat qildi. «Dehqon xo‗jaligi to‗g‗risida»gi qonun asosida shaxsiy 
tomorqa xo‗jaliklariga dehqon xo‗jaligi maqomi berilib, ular yuridik shaxs sifatida 
faoliyat ko‗rsatish imkoniyatiga ega bo‗lishi, yetishtirilayotgan mahsulotlarni 
tashqi bozorga eksport qilishni ragbatlantirilishi qishloqdagi mulkdorlarning 
manfaatlariga aynan mos kelgan edi. Shaxsiy tomorqalarni ko‗paytirishning 
afzallik tomoni shundan iborat bo‗ldiki, bu tadbir qishloq xo‗jaligi mahsulotlari, 
ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlari mikdorini oshirishga imkon berardi. 

---

379 
Respublika Oliy Majlisi tomonidan «Qishloq xo‗jalik kooperativi (shirkat 
xo‗jaligi) to‗g‗risida» qonun qabul qilinishi doimiy ishlayotgan mehnatkashlar 
shirkat xo‗jaligi mulkidan o‗zlariga tegishli bo‗lgan mulkiy va yer pay (paychilik) 
lariga ega bo‗lishlariga yerga, mulkga va yetishtirilayotgan hosilga bo‗lgan egalik 
hissini tiklash hamda qishlokda mulkdorlar tabaqasini shakllatirishda muhim 
ahamiyatga ega bo‗ldi. 
«Fermer xo‗jaligi» to‗g‗risidagi qonunni qabul qilinishi natijasida tadbirkor 
va qobiliyatli dehqonlarga yer maydoni 50 yilgacha, ammo 30 yildan kam 
bo‗lmagan muddatga biriktirilib, fermer xo‗jaliklari boshqa xo‗jalik sub‘ektlari 
bilan teng sharoitda faoliyat ko‗rsatish erkinligi berilishi qishloqda mulkdorlar 
tabaqasining shakllanishini yanada rag‗batlantirdi. 
Qishloq mulkdorlari manfaatlarini qo‗llab-quvvatlash uchun qishloq xo‗jalik 
korxonalarida mahsulot yetishtirishda belgi-langan davlat buyurtmalari bosqichma-
bosqich bekor qilinishi, faqatgina boshoqli don ekinlariga 50% va paxta xom 
ashyosiga 30% mikdorida davlat ehtiyoji uchun xarid qilish rejasi belgilanishi 
xususiy mulkning rivojlanishiga keng darajada turtki bergan edi. 
Shirkat va fermer xo‗jaliklarida mexaiizatsiya va agrotex-nika tadbirlarini 
o‗z vaqtida o‗tkazish hamda ularga turli agroservis xizmatlarini ko‗rsatishni 
kengaytirish maqsadida qishloq tumanlarida Mashina traktor parklari muqobil 
MTP lar tashkil qilinishi ham tomorqa, dehqon va fermer xo‗jaliklarini moddiy-
texnik jihatdan qo‗llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga zga bo‗ldi. 
Paxta maydonlarining qisqarishi evaziga aholiga shaxsiy foydalapish uchup 
550 ming gektarga yaqip uiumdor yer ajratildi. Natijada 1989 yilga nisbatap 2000 
yilga kelib, respublika bo‗yicha tomorqa uchastkalarining o‗rtacha mikdori 2 
barobar oshdi. Dehqon xo‗jaliklari qaramog‗idagi yerlarning ulushi respublika 
jami sugoriladigan yerlarda 5,2 % dan 15% gacha o‗sdi. 2003 yilda dehqon 
xo‗jaliklari tomonidan kartoshkaning 90%, mevalarning 70,3 %, go‗shtning 
93,7%, sutning 95,9 %, tuxumning 53,5 %, junning 76,2 ishlab chiqarildi. 2005 
yilda dehqon xo‗jaliklarining soni 4544,4 ming bo‗lgan bo‗lsa, 2008 yilda 4703,0 
mingni tashkil etgan. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 27 oktabrda «Fermer 
xo‗jaliklarini 2004-2006 yillarda rivojlantirish konsepsiyasi to‗g‗risida»gi farmoni 
va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 30 oktabrda «2004-2006 yillarda fermer 
xo‗jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari 
to‗g‗risida»gi qarori istiqbolda qishloq xo‗jaligi maxsulotlarini yetishtirishda 
asosiy sub‘ekt hisoblanadigan fermer xo‗jaliklarini ustuvor rivojlantirishni 
ta‘minlashda muhim ahamiyatga ega bo‗ldi. 
Umuman, bu davrda O‗zbekistonda amalga oshirilgan islohotlar davomida 
fermer va dehqon xo‗jaliklari xususiy tadbirkorlikning shakllari bo‗lib, mohiyati 

---

380 
jihatidan bir-biridan keskin farq qilmadilar. Ular o‗rtasidagi barcha tafovutlar 
ularga biriktirilgan yer uchastkalarining hajmiga bog‗liq bo‗ldi. Dehqon 
xo‗jaliklariga beriladigan yer uchastkalarini yuqori darajasi belgilanadigan bo‗lsa 
fermer xo‗jaliklariga aksincha, ularning quyi darajasi cheklandi. Natijada fermer 
xo‗jaliklarining rivojlaiishi uchun amaldagi huquqiy-me‘yoriy hujjatlar asosida 
keng yo‗l ochib berildi. Islohotlarning dastlabki natijalari va erishilgan yutuqlardan 
shunday xulosa qilish mumkinki, bu davrda O‗zbekiston qishloq xo‗jaligida 
fermerlik harakatining va shu asosda qishloq xo‗jaligining yanada rivojlanishi 
uchun huquqiy, moddiy va ma‘naviy asos yaratilgan edi. 
Mustaqillik yillarida Buxoro amirligi tarixini o‗rganishda yangicha 
yondashuvlar asosida ilmiy tadqiqotlar olib borildi va bir qator tarixiy asarlar nashr 
qilindi. Buxoro amirligi tarixiga oid tadqiqotlar asosini XIX - XX asr boshlarida 
Buxoro amirligida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, savdo-sotiq, 
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini o‗rganish tashkil etdi. 
A.R. Muhammadjonov tahriri ostida nashr etilgan «Naselenniy punkt 
Buxarskogo emirata» nomli kitobda birinchi marotaba O‗zbekiston Respublikasi 
Markaziy davlat arxivining Buxoro amiri qo‗shbegi devonxonasi jamg‗armasi 
hujjatlari asosida Buxoro amirligidagi geografik joy nomlari ro‗yxati o‗rganilib, 
uning o‗ziga xos jihatlari tahlil qilingan. Ushbu kitobda Buxoro amirligining 
ma‘muriy-hududiy tuzilishi to‗g‗risida muhim geografik, tarixiy, etnografik va 
lingvistik ma‘lumotlar jamlangan. Bu asar Buxoro amirligida mavjud bo‗lgan 10 
mingdan ziyod ma‘muriy-hududiy tuzilmalar, viloyat, tuman, bekliklar, 
amlokliklar va qishloqlarning nomlari ham keltirib o‗tilganligi bilan ahamiyatli. 
R. 
Xoliqovaning 
«Rossiya-Buxoro: 
tarix 
chorrahasida» 
nomli 
monografiyasida Buxoro amirligining XIX asr o‗rtalaridagi ma‘muriy-hududiy 
tuzilishi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli, Rossiya imperiyasining Buxoroga 
harbiy harakatlari boshlanishi sabablari va uning salbiy oqibatlari, Buxoro 
amirligining XIX asr oxiri -XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tuzumi va davlat 
boshqaruvi, Buxoro amirligi ma‘muriy-hududiy tizimidagi o‗zgarishlar va unga 
Rossiya siyosatining ta‘siri, Buxoroda Rossiya imperiyasi imperatorligi Siyosiy 
agentligining tashkil etilishi va uning o‗lkada olib borgan faoliyatiga oid masalalar 
yoritilgan. 
Monografiyada Buxoroga Rossiya kapitalining kirib kelishi va uning 
oqibatlari, Buxoro amirligida temir yo‗llar qurilishining ahamiyati, Buxoroda rus 
maznilgohlarining tashkil etilishi, rus harbiy garnizonlarining joylashtirilishi, 
Boysun, Denov, Sherobod, Shahrisabz, Kitob, G‗uzor, Qarshi, Hisor, Ko‗lob kabi 
shaharlarning (bekliklarning) ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotiga doir 
ma‘lumotlar tahlili berilgan. 

---

381 
Buxoro bilan Rossiya imperiyasi qo‗shinlarining ilk to‗qnashuvi, harbiy 
harakatlarning kuchaytirilishi, Buxoro bilan Rossiya imperiyasi o‗rtasida tinchlik 
shartnomasining imzolanishi va uning oqibatlari, Buxoro amirligining XIX asr 
ikkinchi yarmi - XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tuzumi masalalarini ham 
o‗rganishga e‘tibor qaratilgan. 
Sh. Vohidov o‗z tadqiqotlarida Buxoro amirligi tarixini katta hajmdagi 
mahalliy manbalarni tahlil qilish asosida yoritgan. Muallif Buxoro amirligida 
mavjud bo‗lgan unvon va mansablarni o‗rganishga alohida e‘tibor qaratgan. XVII - 
XIX asrlarda Buxoro amirligida davlat boshqaruvi tizimi to‗g‗risidagi masalalar 
ham o‗rganilgan. 
Sh. Vohidov va Z.Choriev tomonidan Muhammad Ali Baljuvoniyning 
«Tarixi nofeiy» asari hozirgi o‗zbek tiliga o‗girilib nashr qilindi. «Tarixi nofeiy» 
Buxoro amirligining XX asr boshlaridagi siyosiy tarixini yoritib beruvchi 
manbalardan hisoblanadi. Asarda 1918 -1924 yillar davomida Buxoro amirligida 
yuz bergan siyosiy voqealar bayon qilingan. Shuningdek, unda o‗sha davrda 
Denov, Boysun, Sarijo‗y, Sariosiyo, Sherobod va boshqa shaharlarda ro‗y bergan 
ijtimoiy-siyosiy voqealar to‗g‗risidagi muhim ma‘lumotlarni ko‗rishimiz mumkin. 
N.Norqulov tomonidan nashrga tayyorlangan Mirzo Salimbekning «Tarixi 
Salimiy» asari ham Buxoro amirligi tarixini o‗rganishda muhim manba bo‗lib 
xizmat qiladi. 
Mirzo Salimbekning «Tarixi Salimiy» asari Buxoro amirligining oxirgi 
sulolasi - mang‗itlar tarixini yoritishga bag‗ishlangan bo‗lib, unda XIX asr oxiri - 
XX asr boshlarida Buxoro amirligida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy 
voqealar bayon qilingan. Manbaning ahamiyatli tomoni shundaki, muallif o‗zi 
qatnashgan va ko‗rgan voqealarni bayon etgan. Mirzo Salimbek Sherobod, 
Boysun, Shahrisabz, Yakkabog‗, Xatirchi, G‗uzor kabi bekliklarda o‗zi bek 
lavozimida ishlagan davrlarda Buxoro amirligi va bekliklarida ro‗y bergan 
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar haqida ham qimmatli 
ma‘lumotlar berib o‗tgan. 
D.Rozoqovning tadqiqoti Buxoro xonligining tashqi savdo aloqalariga 
bag‗ishlangan (XIX asrning 60 - 90-yillari). Dissertatsiyada Buxoro xonligining 
Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari, Buxoro xonligining savdo markazlari va karvon 
yo‗llari, Buxoro xonligining Afg‗oniston, Eron, Hindiston, Xitoy bilan savdo 
aloqalari va qo‗shni hududlardan olib kelingan savdo mollari to‗g‗risida 
ma‘lumotlar keltirilgan. 
Buxoro xonligining XVI - XVII asrlar ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy-
madaniy hayotida Jo‗ybor xojalarining tutgan o‗rniga bag‗ishlangan ilmiy tadqiqot 
ishi H. To‗raev tomonidan amalga oshirilgan. Bu ishda Buxoro xonligining tashkil 
topishi va uning keyingi siyosiy hayotida Jo‗ybor xojalarining tutgan o‗rni, 

---

382 
Shayboniy Abdullaxonning oliy hukmdor sifatida o‗z mavqeini mustahkamlashda 
Jo‗ybor xojalari diniy-siyosiy obro‗yidan foydalanishi, xonadon vakillari bilan 
markaziy hokimiyat vakillari o‗rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy, siyosiy, 
iqtisodiy negizi masalalari o‗rganilgan. 
Ushbu ilmiy ishda Buxoro xonligining XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy 
hayotida Jo‗ybor xojalarining tutgan o‗rni, Buxoro xonligining XVII asrdagi 
ijtimoiy-siyosiy hayotida Jo‗ybor xojalari mavqei, XVI -XVII asrlardagi ma‘naviy-
madaniy hayot, XVI-XVII asrlardagi adabiy muhitda Jo‗ybor xojalarining tutgan 
o‗rni kabi masalalar tadqiq qilingan. 
Mustaqillik yillarida Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat tuzumi 
masalalarining huquqiy jihatlarini ham o‗rganishga oid tadqiqotlar olib borildi. J. 
Shodievning tadqiqoti shu mavzuga bag‗ishlangan bo‗lib, ishda Buxoro 
amirligining tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlar, amirlikning 
rivojlanishiga ta‘sir ko‗rsatgan siyosiy-huquqiy va g‗oyaviy omillar, amirlikda 
markaziy va mahalliy boshqaruv apparati, ular o‗rtasidagi munosabatlarning 
huquqiy asoslari, amirlikning tashqi siyosati va diplomatiyasi masalalari o‗z aksini 
topgan. Buxoro amirligida sud tizimi, amirlik huquqiy tizimining o‗ziga xos 
xususiyatlari, huquq tizimining asosiy sohalari, soliq, jinoyat huquqi, savdo 
huquqi, oila nikoh, meros huquqi kabi masalalar tadqiq qilingan. 
Buxoro amirligida ta‘lim tizimi (XIX asr oxiri - XX asrning boshlarida) 
tarixi F.Bobojonova tomonidan olib borilgan tadqiqotda yoritilgan. Bu ishda XIX 
asr oxiri va XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi ta‘lim tizimidagi muammolar, 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida an‘anaviy ta‘limning o‗ziga xos xususiyatlari va 
boshlang‗ich ta‘limning holatini o‗rganishga asosiy e‘tibor qaratilgan. Tadqiqotda 
amirlikdagi o‗quv jarayoni va uning moddiy ta‘minoti, boshlang‗ich ta‘limdagi 
muammolar, ularning sabab va oqibatlari, Buxoro amirligidagi madrasalar hamda 
ularning holati, madrasalarning moliyaviy-xo‗jalik asoslari, madrasalardagi ta‘lim 
jarayoni, o‗quv tartibi, predmetlar va ularning mazmuni, amirlikda ta‘lim tizimini 
isloh qilish g‗oyalari, ma‘rifatparvarlik harakatining asosiy yo‗nalishlari va 
mohiyati tahlili berilgan. Shuningdek, Buxoro amirligida boshlang‗ich ta‘lim 
tizimining umumiy holati, ta‘lim tizimining yuqori bosqichi, madrasalar faoliyati 
va ularning muammolari, madrasalarning qurilishi, moddiy-xo‗jalik ta‘minotini 
tashkil etish masalalari, madrasalarda o‗qitiladigan fanlar va ta‘lim sifati, XX asr 
boshlarida an‘anaviy ta‘lim, yosh buxoroliklarning ma‘rifatparvarlik g‗oyalari va 
faoliyati, yangi usul maktablarining ochilishi kabi masalalar o‗rganilgan. 
A.Odilovning tadqiqot ishi Buxoro amirligida milliy ozodlik harakatlari 
tarixiga (Abdumalik To‗ra boshchiligidagi xalq ozodlik harakati misolida) 
bag‗ishlangan. Tadqiqotda Rossiya bosqini arafasida Buxoro amirligining ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, amirlikda murakkab siyosiy vaziyatning vujudga kelishi, ilk 

---

383 
marotaba Abdumalik To‗ra boshchiligida milliy ozodlik harakati, uning mohiyati, 
xarakteri, maqsadi, harakatlantiruvchi kuchi, hukumat tomonidan ularni bostirishga 
qaratilgan chora-tadbirlar yoritilgan. 
F. Ochildiev tomonidan olib borilgan tadqiqot XIX asrning ikkinchi yarmi 
XX asr boshlarida Janubiy O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari 
(Surxon vohasi misolida) tarixini o‗rganishga bag‗ishlangan Tadqiqotda Buxoro 
amirligi ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Surxon vohasining tutgan o‗rni va ahamiyati, 
vohaning ma‘muriy-hududiy bo‗linishi va siyosiy tarixi, mahalliy boshqaruv 
tartiblari, ijtimoiy munosabatlar va aholining soliq siyosatiga qarshi norozilik 
chiqishlari, qishloq xo‗jaligi va hunarmandchilik turlarining rivojlanishi va o‗ziga 
xos xususiyatlari yoritilgan. Aholining voha bo‗ylab joylashuvi va etnik tarkibiga 
oid ma‘lumotlar keltirilgan. Shuningdek, tadqiqot davomida Buxoro amirligida 
Rossiya imperiyasi tashqi siyosatining mohiyati va vohaga sanoatning kirib kelishi, 
ijtimoiy-iqtisodiy hayotda tutgan o‗rni, XIX asr -XX asr boshlarida ichki va tashqi 
savdoning rivojlanishi manba va ilmiy adabiyotlar asosida o‗rganilib, xulosalar 
berilgan. 
F.Ochildievning tadqiqotida Sharqiy Buxoro bekliklarida ma‘muriy 
boshqaruv va ijtimoiy-siyosiy hayot, soliq turlari, XIX asr - XX asr boshlarida 
Surxon vohasining iqtisodiy ahvoli, qishloq xo‗jaligi, vohadan o‗tuvchi savdo 
yo‗llari, ichki va tashqi savdo aloqalari tahlil qilingan. 
Yu. Avazovning dissertatsiyasida XIX asr oxiri - XX asr boshlarda Buxoro 
amirligi 
janubi-sharqiy 
bekliklari 
Hisor, 
Denov, 
Qabodiyon, 
Boysun, 
Qo‗rg‗ontepa, Ko‗lob, Sherobod aholisining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti 
o‗rganilgan. 
S. Tursunov, E. Qobilov, X. Kichkilov va Z.Daminovaning tadqiqotlari ham 
Buxoro amirligi tarixiga bag‗ishlangan bo‗lib, ularda XIX asr oxirlaridan XX asr 
boshlariga qadar Rossiya hukumatining Termiz shahrida olib borgan siyosati 
hamda mustamlakachilik davrida barpo etilgan inshootlar, Rossiya fuqarolariga 
shahar hududidan ijaraga yer berilishi va uning salbiy oqibatlari yoritilgan. Bu 
tadqiqotlarda Rossiya hukumatining Termiz shahrida olib borgan siyosati tanqid 
qilingan, shuningdek, yangicha qarashlar asosida xolisona baho berilgan. 
Buxoro 
amirligi 
tarixiga 
bag‗ishlangan 
tadqiqotlardan 
Yu.A. 
Shukurillaevning ishini ham keltirib o‗tish o‗rinli. Bu tadqiqot ishi Buxoro 
amirligida mavjud qo‗shin va harbiy ish tarixiga bag‗ishlangan. Mang‗itlar 
sulolasining hokimiyat tepasiga kelish jarayonidagi siyosiy vaziyat, Buxoro 
amirligining qo‗shini, tarkibiy tuzilishi va undagi o‗zgarishlar, harbiy unvonlar va 
mansablar, ularning vazifalari, harbiy-texnik ta‘minot, qurol-yarog‗lar, jangovar 
holat, qo‗shinning, harbiy xizmatchilarning hayoti va moddiy ta‘minoti kabi 
masalalarni o‗rganishga e‘tibor qaratilgan. 

---

384 
Ma‘muriy-hududiy jihatdan Buxoro amirligi tarkibiga kirgan Qashqadaryo 
vohasining XIX asr - XX asr boshlari tarixi A. Xoliqulov tomonidan o‗rganilgan. 
Tadqiqotda asosan XIX asr - XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasidagi bekliklar 
tarixi yoritilgan. Ishda voha aholisining etnik tarkibi, XIX asr - XX asr boshlarida 
vohadagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvol, bekliklarining ma‘muriy tuzilishi, 
mahalliy boshqaruv an‘analari va uning o‗ziga xos xususiyatlari bayon qilingan. 
Shuningdek, tadqiqotda Qashqadaryo vohasining XIX asr - XX asr boshlari 
tarixiga oid manbalar va adabiyotlar tahlil qilinib, ma‘lumotlar ilmiy 
tizimlashtirilgan. XIX asr - XX asr boshlarida vohadagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy 
jarayonlar va ularga ta‘sir qilgan asosiy omillar, ichki va tashqi savdo aloqalari, 
qishloq xo‗jaligi va hunarmandchilik rivojining o‗ziga xos tomonlari, Buxoro 
amirligining vohada yuritgan soliq siyosati kabi masalalar o‗rganilgan. 
Qashqadaryo vohasining XVI - XIX asrlardagi me‘morchilik va 
shaharsozlik an‘analari tarixi A. Hasanov tomonidan o‗rganilgan. Tadqiqotda 
Buxoro amirligi shaharlaridagi ijtimoiy va iqtisodiy ahvol, XVI - XIX asrlarda 
vohadagi me‘morchilikning o‗ziga xos jihatlarini o‗rganishga e‘tibor qaratilgan. 
Qashqadaryo vohasining Buxoro amirligi ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‗rni, 
shaharlaridagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvol, shaharsozlik an‘analari, 
shaharlarning jug‗rofiy o‗rni va mudofaa tizimi kabi masalalar ham tahlil etilgan. 
G. Tanievaning dissertatsiyasida XVIII asrning ikkinchi yarmi - XIX asrning 
birinchi yarmida Qarshi shahri va uning atrofidagi hududlarning Buxoro amirligi 
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida tutgan o‗rni o‗rganilgan. Muallif o‗z 
tadqiqotida Qarshi bekligining Buxoro amirligi ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tutgan 
o‗rni, aholisining mashg‗ulotlari, hunarmandchilik turlari, etnik tarkibi kabi 
jihatlarni, beklikning ma‘muriy markazi bo‗lgan Qarshi shahrining tuzilishini 
yoritishga e‘tibor qaratgan. 
XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi 
hunarmandchiligi tarixi M. Hamidova tomonidan o‗rganilgan. Tadqiqotda voha 
hunarmandchiligi tarixshunosligi, vohadagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot, 
hunarmandchilik markazlari tavsiflangan, to‗qimachilik, kulolchilik, metalga 
ishlov berish sohalari, hunarmandchilik uyushmalari, ustoz-shogird munosabatlari, 
savdo aloqalarining rivojlanishi va uning hunarmandchilikka ta‘siri tarixi 
yoritilgan. 
Mustaqillik yillarida Buxoro amirligi tarixiga doir tadqiqotlar obzori 
ularning yangi yondashuvlar asosida amalga oshirilgani, aksariyati amirlikda 
kechgan 
siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniy 
hayot 
kabi 
masalalarga 
bag‗ishlanganligini ko‗rsatadi. 
Zamonaviy O‗zbekiston tarix fanida bo‗lganidek, xorij tarixshunosligida 
ham Markaziy Osiyo tarixida muhim o‗rin tutgan o‗zbek xonliklari davri tarixi, 

---

385 
ularning an‘anaviy ijtimoiy tizimi, davlat boshqaruvi hamda jamiyat ierarxiyasidan 
o‗rin olgan turli ijtimoiy tabaqalar, guruhlar holatini o‗rganish masalasi tarixchilar 
e‘tiboridagi mavzulardan biridir. Xususan, ushbu masalani o‗ziga xos va murakkab 
ijtimoiy stratifikatsiyaga ega bo‗lgan Buxoro amirligi tarixshunosligi misolida 
yoritish ma‘lum ahamiyatga ega. 
Ta‘kidlash joizki, ko‗plab xorijlik tarixchi olimlar Markaziy Osiyo tarixi, 
jumladan, o‗zbek xonliklari tarixi, islom dini va uning an‘anaviy jamiyatdagi o‗rni, 
Rossiya imperiyasining O‗rta Osiyodagi siyosati, XIX asr oxiri - XX asr boshlarida 
mintaqada yuzaga kelgan islohotchilik harakatlari, uning tarixiy ildizlari kabi 
masalalar bilan qiziqib kelmoqdalar. Ayniqsa, O‗rta Osiyoda o‗ziga xos nufuzga 
ega bo‗lgan Buxoro amirligi tarixi bilan bog‗liq masalalar ham ko‗pchilik olimlar 
e‘tiborini tortib kelmoqda. Xususan, ko‗rsatilgan muammo tarixshunosligi 
doirasida O. Soloveva, A.O. Yegorenko, O. Ptev, Yu. Bregel, Adib Xolid, Paolo 
Sartori, Anke Fon Kyugelgen, Satoru Kimura va boshqalarning ilmiy izlanishlarini 
ko‗rsatib o‗tish mumkin. 
Buxoro amirligining Rossiyaga vassalligi davri (1868 - 1920 yillar) 
tarixshunosligi muammosi O. Yegorenko tadqiqotida ko‗tariladi. Muallif 
muammoning tarixshunosligini to‗rt guruh tadqiqotlar, ya‘ni inqilobga qadar, 
sovet, postsovet rus va Markaziy Osiyo izlanishlari hamda xorij tadqiqotlari 
asosida tahlil qilgan. Mazkur ishda muallif Buxoro jamiyatining ijtimoiy masalasi 
tarixshunosligini o‗rganib chiqib shunday xulosaga kelganki, Rossiya ma‘muriyati 
juda chuqur o‗ylangan siyosati bilan amirlik ijtimoiy tuzumi, mahalliy hayot 
tartiblari hamda ma‘lum darajada boshqaruvda zodagonlar faoliyatini saqlab 
qolgan. Shu bilan birga, muallif kapitalistik davlat bo‗lgan Rossiya hukumati 
uchun g‗amxo‗rlik qilish istagi ham yot bo‗lganligini ta‘kidlab o‗tgan. 
XX asr boshlarida Buxoro amirligida jadidlarning madaniy-ma‘rifiy faoliyati 
tojikistonlik N. G‗afforov ilmiy ishida o‗rganilib, katta hajmdagi tarixiy manbalar 
asosida jadidlarning islohotchilik, maorif va matbuot sohasidagi faoliyatini tahlil 
qilgan. Ushbu tadqiqotda Markaziy Osiyo xalqlari taraqqiyotida umumiy bo‗lgan 
jadidchilik harakati faoliyatining ba‘zi jihatlarini faqat tojik xalqi bilan bog‗lab 
ko‗rsatishga urinish holati kuzatiladi. Misol uchun, «Buxoroi sharif» ning birinchi 
tojik milliy gazetasi sifatida e‘tirof etilishi. 
O‗rganilayotgan masala doirasida bo‗lmasada, mualliflar jamoasi tomonidan 
Moskvada nashr qilingan «Rossiya va O‗rta Osiyo: islom va siyosat» nomli ikki 
qismdan iborat kitob ham ma‘lum ahamiyatga ega. Bu asarning‗ birinchi qismida 
berilgan ba‘zi ma‘lumotlar diqqatga loyiq. Masalan, barcha xonliklar uchun xos 
bo‗lgan an‘anaviy jamiyatdagi islom dini bilan bog‗liq ijtimoiy toifalar, xususan, 
«oqsuyak tabaqa»lar tahlil etilgan. Ishda ko‗tarilgan yana bir masala «mujaddid 
islohoti» to‗g‗risida bo‗lib, bu islohot o‗sha davrda o‗zbek xonliklarida keng 

---

386 
yoyilgani, xususan, Buxoro misolida islom jamiyatini isloh qilish, tiklashga 
qaratilgani yoritilgan. Kitobning ikkinchi qismida 1917-1918 yillarda Buxoro 
jamiyatidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar tahlil etilib, taraqqiyotga yetaklovchi 
o‗zgarishlarni yoqlagan ijtimoiy qatlamlarning islohotchilik faoliyati arxiv 
hujjatlari asosida o‗rganilishi e‘tiborga loyiq. 
A. Ptevning 1917-1920 yillarda Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy 
tarixiga bag‗ishlangan kitobi ham ko‗tarilgan muammoni yoritishda o‗ziga xos 
o‗ringa ega. Xususan, unda Buxoro amirligining ijtimoiy-siyosiy tarixi yoritilar 
ekan, an‘anaviy jamiyatda qaror topgan ijtimoiy transformatsiyalarga ham 
qisqacha to‗xtalinadi. Bu transformatsiyalar, avvalo, amirlikda yuz bergan 
ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlar, boshqa tomondan, jamiyatni modernizatsiyalashga, 
islohotchilikka tarafdor bo‗lgan yangi ijtimoiy kuchlarning yetilishi bilan ro‗y 
berganligi qayd qilinadi. Rossiya iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi sanoat tizimi, 
mahalliy sanoat, ishlab chiqarishning vujudga kelishi, milliy burjuaziya faoliyati 
Buxoro jamiyatida ro‗y bergan muhim transformatsiyalar sifatida e‘tirof etiladi. 
Buxoro jamiyati ijtimoiy tizimi, amirlikning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 
madaniy masalalari amerikalik, shveysariyalik, yaponiyalik, avstriyalik olimlar 
tadqiqotlarida qalamga olindi. Yu. Bregel, Anke Fon Kyugelgen, Satoru Kimura, 
Paolo Sartori kabi olimlarning ilmiy izlanishlari e‘tiborga loyiqdir. 
Anke Fon Kyugelgenning rus bosqini arafasida mang‗itlar hukmronligi 
tarixiga bag‗ishlangan tadqiqotida XVIII asr - XIX asr boshlariga oid mahalliy 
tarixchilar asarlari asosida mang‗it amirlari hukmronligining legitimatsiyasi 
tamoyillariga keng o‗rin beriladi. Asarda boshqaruv tizimining yuqori bo‗g‗inlari 
nufuzli o‗zbek urug‗i vakillari bo‗lgan shaxslarga hamda oliynasab sayyidlar, 
xo‗jalarga tegishli bo‗lganligi ta‘kidlanadi. 
Asarda aholi ijtimoiy tabaqalari to‗g‗risida aniq ma‘lumotlar keltirilmasa-da, 
ba‘zi bir aholi toifalari bilan bog‗liq tushunchalarga izoh beriladi. Misol uchun, 
«fuqaro» tushunchasi ostida asosan o‗troq aholi, shuningdek, boshqaruvdagi 
xizmatchi qatlam va diniy vazifalarni bajaruvchi guruxdan tashqaridagi aholi 
qatlami birlashtiriladi. Muallif mahalliy manbalar bilan chuqur ish olib borishiga 
qaramay, ijtimoiy tabaqa va qatlamlar hamda ularning toifalari borasida yakdil 
fikrlarni bera olmaydi. E‘tiborli tomoni shundaki, ushbu xorijlik muallif 
O‗zbekistonda tarix fani sohasida Buxoro amirligi tarixining ba‘zi sahifalarini 
o‗rganish e‘tibordan chetda qolayotganligi, hatto mang‗itlar hukmronligi davrini 
hali ham «tushkunlik» va «diniy mutaassiblik» davri sifatida baholash 
kuzatilayotganligini ta‘kidlab o‗tadi. 
Buxoro amirligida boshqaruv masalalari hamda aholining etnik muammolari 
yaponiyalik olim Satoru Kimura tadqiqotlarida o‗z ifodasini topgan. Uning 
tadqiqotlaridan biri «Buxoro amiri qo‗shbegisi mahkamasi» jamg‗armasi (I-126-

---

387 
fond) bilan bog‗lanib, o‗sha davrda ish yuritish tizimi bo‗yicha o‗tkazilgan islohot 
to‗g‗risida qiziqarli ma‘lumotlar beradi. XX asr 10 yilligiga kelib qo‗shbegi 
mahkamasi va mahalliy hokimiyat o‗rtasidagi yozishmalarda yangi tartib-qoidalar 
kiritilganligi, mahalliy hokimiyatlarga jo‗natilgan xatlar uchun maxsus daftar joriy 
qilinib, xatlarni ro‗yxatga olish boshlanganini aytadi. Satoru Kimuraning mazkur 
izlanishi shu jihatdan ahamiyatliki, bu davrda mahalliy boshqaruv tizimida ma‘lum 
tartib-qoidalar asosida ish olib borishni belgilovchi o‗zgarishlar kiritilgani, turli 
amaldorlarning o‗z ishiga sadoqatli va hushyor bo‗lishi, mansabini suiste‘mol 
qilmasligi uchun qator chora tadbirlar ko‗rilgani haqidagi ma‘lumotlar tahlil 
qilingan. 
Ushbu muallif yana bir izlanishida shia mazhabidagi etnoslarning Buxoro 
amirligi ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‗rniga e‘tibor qaratgan. Misol uchun, 
XIX asr oxirlaridan davlatdagi yuqori mansab, lavozimlar sunniy mazhabdagilar 
bilan bir qatorda shia mazhabidagilar tomonidan ham egallanishi qayd etilgan. 
Buxoro amirlarining bunday siyosati, odatda, o‗z hokimiyatini mustahkamlashga 
qaratilgan. 
O‗rta Osiyoda jadidchilik hamda madaniy o‗zgarishlarning tarixiy tahlili 
bilan qiziqqan yana bir xorijlik tadqiqotchi italiyalik olim Paolo Sartori 
hisoblanadi. Uning xorijiy jurnallardan birida nashrdan chiqqan «Buxoroda ijtihod: 
O‗rta Osiyo jadidchiligi va madaniy o‗zgarishlarning mahalliy genealogiyasi» 
nomli ilmiy ishida XIX asr - XX asr boshlarida Markaziy Osiyodagi jadidchilikka 
hududga mos hodisa sifatida, mahalliy «ulamolar»ning qoloqik kishanlaridan ozod 
bo‗lishi, olimlar o‗rtasidagi muloqot modeli, eng asosiysi, fikrlar almashinuvi 
sifatida qaraladi 
Ko‗rib o‗tilgan adabiyotlar tahlili natijasida Buxoro amirligi ijtimoiy tizimi 
tarixi masalasi zamonaviy xorij tarixshunosligida alohida, yaxlit bir tadqiqot 
mavzusi sifatida o‗rganilmagan degan xulosaga kelindi. Biroq MDH va xorij 
tarixshunosligida rus bosqini arafasi hamda vassal Buxoro jamiyati ijtimoiy 
masalalari bilan bog‗liq ba‘zi ma‘lumotlar e‘tiborga loyiq, yana bir bor 
ta‘kidlaymizki, yuqorida ko‗rsatilgan tadqiqotlarda Buxoro jamiyati ijtimoiy 
tizimi, xususan, uning an‘anaviy ijtimoiy tabaqalanishi, mavjud ijtimoiy qatlamlar 
va ularning jamiyatdagi o‗rni masalalari borasida aniq, tizimli tahlil amalga 
oshirilmagan. Mazkur mavzuni nafaqat Buxoro, balki boshqa o‗zbek xonliklari 
misolida yaxlit o‗rganish O‗zbekiston tarixi fanidagi mavjud bo‗shliqlarni 
to‗ldiradi deb o‗ylaymiz. 
O‗zbekistonda sovet davlati boshqaruv tizimi tarixining shakllanishi, 
bosqichlari va mohiyati vatanimiz tarixidagi dolzarb va murakkab mavzulardan 
biridir. Bu muammo 1917 - 1941 yillarga tegishli bo‗lib, keyingi davrdagi siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar uning hosilasi sanaladi. 

---

388 
Mustaqillikning dastlabki 20 yili 1991-2011 yillarda O‗zbekistonda 
yaratilgan tarixiy tadqiqotlarda sovet tuzumining mohiyati yangicha mushohada 
qilindi. Bolsheviklar tomonidan O‗zbekistonda amalga oshirilgan «inqilobiy 
o‗zgarishlar»ning asl mohiyati arxivlarda taqiq belgisi ostida saqlanayotgan 
materiallarni o‗rganish asnosida yoritildi. Bu davrda yaratilgan tadqiqotlarni 
mavzu ko‗lamiga ko‗ra bir nechta guruhga bo‗lish mumkin. Birinchi guruhga oid 
tarixiy adabiyotlarda mustabid sovet tuzumining asl mohiyatini ochib tashlash 
bilan birgalikda jadidlarning davlatchilik borasidagi qarashlari, Turkiston 
Muxtoriyati hukumati faoliyati, milliy davlatchilikni tiklash uchun harakatlar, 
O‗rta Osiyoda sovet rejimiga qarshi qurolli kurash, Turkiston va O‗zbekistondagi 
siyosiy va ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy qatlamlar faoliyati, kadrlar siyosati kabi 
masalalar tahlil qilindi. Xususan, D. Alimova, F. Qosimov, R.Abdullaev, S. 
A‘zamxo‗jaev, A. Golovanov, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, R Shamsutdinov, B. 
Hasanov va boshqa tarixchilarning bu sohadagi izlanishlarini alohida ta‘kidlab 
o‗tish lozim. 
O‗zbekistonda sovet hokimiyatining agrar siyosati, qishloq xo‗jaligini 
majburan kollektivlashtirish, quloq qilish va qatag‗on siyosati, vaqf mulklarining 
tugatilishi, xotin-qizlar masalasi, sug‗orish tarixi, nazorat organlari va iqtisodiy 
kengashlar faoliyati yoritilgan tarixiy adabiyotlarni shartli ravishda ikkinchi 
guruhga kiritish mumkin. Bu adabiyotlarda yangicha metodologik konsepsiya 
asosida sovet davri tarixining ilgari mutlaqo yoritiyamagan yoki buzib ko‗rsatilgan 
jihatlari tadqiq qilindi. 
Uchinchi guruh tadqiqotlari mualliflar jamoasi tomonidan yaratilgan 
fundamental 
tadqiqotlar 
va 
kollektiv 
monografiyalar 
bo‗lib, 
ularda 
O‗zbekistonning sovet davridagi tarixi yoritilgan. Shuningdek, Qoraqalpog‗iston 
tarixi ham aks etgan adabiyotlar bor. Bu yillarda og‗zaki tarix metodi asosida 
O‗zbekiston sovet davri tarixining ba‘zi jihatlari o‗rganildi. 
Mustaqillik yillarida O‗zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik 
dissertatsiyalarida ham mustabid sovet rejimining totalitar xususiyati ochib 
tashlangan. Ayniqsa, S. A‘zamxo‗jaev, R. Abdullaev, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, A. 
Rasulovning doktorlik dissertatsiyalarida bevosita sovet davridagi tarixiy 
jarayonlar maxsus tadqiq qilindi. 
Tarixshunoslikning yangi bosqichida Rossiya, Qozog‗iston, Qirg‗iziston, 
Tojikiston, Turkmanistonda sovet tuzumining totalitar mohiyatini o‗rganishga doir 
bir qator umumlashtiruvchi tadqiqotlar, monografiyalar, ilmiy maqolalar 
yaratilgani va dissertatsiyalar himoya qilinganligini qayd etib o‗tish lozim. 
Xususan, rossiyalik tarixchilar va siyosatshunoslar bu sohada ko‗plab jiddiy 
tadqiqotlarni e‘lon qilishdi. 

---

389 
Tadqiq etilayotgan mavzuga oid xorijiy tarixiy adabiyotlar tarixiy 
tadqiqotlarning alohida turini tashkil etadi. 
O‗zbekistonda mustabid davlat boshqaruv tizimining shakllanishi, 
bosqichlari va mohiyati to‗g‗risida XX asr va XXI asr boshlarida xorijda yaratilgan 
ko‗plab tarixiy tadqiqotlarda ayrim ma‘lumotlar mavjud. 
Taniqli ingliz tarixchisi Edvard Karr, italyan tarixchisi Juzeppe Baffa, 
amerikalik siyosatshunos Robert Takerning asarlarida Rossiyada bolsheviklarning 
hokimiyat tepasiga kelishi, mustabid sovet jamiyatining mohiyati, Lenin va Stalin 
kabi diktatorlarning hokimiyat uchun kurashi tasvirlangan. Bu asarlar 1990 - 1991 
yillarda rus tiliga tarjima qilinib, Moskvada nashr etildi. 
Ko‗rib chiqilayotgan bosqichda ko‗plab G‗arb olimlari: Yorg Baberovski, 
Viktor Kondrashin, Elen Karrer d'Ankoss, Leonid Luks, Xayns-Ditrix Lyove va 
boshqalarning tarixiy asarlari rus tiliga tarjima qilinib, «Stalinizm tarixi» ruknida 
Moskvada bosilib chiqdi. Bu asarlarda Lenin va Stalin kabi diktatorlar faoliyati, 
Rossiya va Sovet Ittifoqining Lenindan Yelsingacha bo‗lgan tarixi, 1932 -1933 
yillardagi Rossiya qishloqlaridagi fojia va qizil terror kabi masalalar o‗z aksini 
topgan. Ularda O‗zbekistonning mazkur davr tarixiga oid ayrim ma‘lumotlar 
mavjud. 
Tarixshunos olim Boymirza Hayit (1917 - 2006) asarlari ham mavzuni 
yoritishda muhim rol o‗ynaydi. Uning nemis va turk tillarida xorijda chop etilgan 
«Turkiston XX asrda», «Turkiston Rusiya ila Chin orasinda» va boshqa asarlarida 
sovet imperializmining mustamlakachilik xususiyati, uning qatag‗on siyosati va 
boshqalar ochib berilgan. 
G‗arb olimlari Gustav Vetter va Volfgang Leonxard asarlarida esa sovet 
mafkurasi va uning XX asrdagi siyosiy jarayonlarga ta‘siri masalalari yoritilgan. 
Bu asarlar turk tiliga tarjima qilingan. 
Mustaqillik 
yillarida 
yaratilgan 
asarlarda 
O‗zbekistonda 
sovet 
hokimiyatining o‗rnatilishi, bolsheviklar siyosatining mohiyati, uning o‗ziga xos 
jihatlari yangicha konseptual yondashuvlar asosida yoritilgan. Davr voqeligi 
tahliliga sivilizatsion yondashuv bu konsepsiya asosini tashkil qilib, yangi arxiv 
materiallarning xolisona talqini mavzu tarixshunosligi zamonaviy bosqichi 
xususiyatini belgilagan. 
Hozirgi tarixiy ilmiy tadqiqotlarda, birinchi navbatda, fan rivojiga ta‘sir 
qilgan omil va shart-sharoitlar, fanning jamiyat bilan o‗zaro munosabatlariga 
e‘tibor qaratiladi. Bu kabi vazifalarni esa fanshunoslik bajaradi. Fanshunoslikning 
asosiy jihatlaridan biri fan tarixidir. 
O‗zbekiston tarix fanining rivojlanishi bir necha bosqichlardan iborat bo‗lib, 
uning akademik bilimlar tizimida shakllanishi va rivojlanishi fan tarixida alohida 
o‗rin tutadi. Bu tizimning vujudga kelishidan to bugungi kunga qadar bo‗lgan 

---

390 
davrdagi rivojlanish yo‗lini chuqur o‗rganish muammolar doirasini aniqlash va fan 
istiqboli uchun kerakli xulosalar chiqarish imkonini beradi. 
Mustaqillik yillarida O‗zbekiston tarix fanining akademik bilimlar tizimida 
shakllanishi va rivoji bilan bog‗liq bir qator tadqiqotlar yaratildi. Ular qatoriga 
O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi hamda Tarix institutining yubiley 
sanalariga bag‗ishlagan nashrlar, O‗zbekistonda tarix fani rivojiga oid bir necha 
risola va maqolalar, shuningdek, institutning «Tarixshunoslik va manbashunoslik» 
bo‗limida tayyorlangan ayrim fundamental va amaliy tadqiqotlar, o‗rganilayotgan 
muammo bilan bog‗liq bir nechta dissertatsion ishlarni kiritish mumkin. 
O‗zbekiston Fanlar akademiyasi, Tarix institutining yubiley sanalariga 
bag‗ishlangan ishlarda O‗zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi Tarix 
institutining asosan mustaqillik yillaridagi faoliyati ochib berilgan. Jumladan, 1993 
yili O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining ellik yillik yubiley sanasiga 
ba-g‗ishlangan yirik to‗plam nashr etildi To‗plamda Tarix instituti olimlarining 
mazkur ilmiy muassasa tarkibida tarixshunoslik, arxeologiya, etnografiya 
yo‗nalishlari yarim asrlik rivojlanish yo‗li umumlashtirilib tahlil qilingan. 
O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 60 yilligiga bag‗ishlangan 
respublika ilmiy-amaliy anjumanida (2003 yilning 23 - 24 dekabr), O‗zR FA Tarix 
institutining yubiley sanasiga bag‗ishlangan ilmiy to‗plamida mazkur ilmiy 
muassasa tarkibidagi bo‗limlarning oltmish yillik tarixi va faoliyati umumlashtirib 
ko‗rsatib berildi. 
D.A. Alimova, D.X. Ziyaeva maqolalarida O‗zbekistonda tarix fani, tarix 
fanining Fanlar akademiyasi tizimidagi taraqqiyoti masalalari haqida fikr 
yuritilgan. Shuningdek, X.Z.Ziyaev risolasi hamda «O‗zbekiston tarixi va 
arxeologiya fanlarining dolzarb muammolari» mavzuidagi respublika ilmiy 
anjumani ham akademik Yahyo G‗ulomov tavalludining 95 yilligi va mazkur 
institutning 60 yilligiga bag‗ishlangan. 
2013 yilda O‗zR Fanlar akademiyasining 70 yillik yubileyiga bag‗ishlangan 
yirik monografiya nashr etildi. Unda akademiya tizimidagi boshqa ilmiy 
muassasalar bilan bir qatorda Tarix institutining mustaqillik yillarida qo‗lga 
kiritgan muhim ilmiy nazariy va amaliy yutuqlari, institutning xalqaro aloqalari 
hamda ilmiy tadqiqotlarning ustuvor va istiqbolli rivojlanishi bilan bog‗liq 
ma‘lumotlar ham o‗rin olgan. 
O‗zbekiston tarix fani akademik tizimining vujudga kelishida muhim o‗rin 
tutgan Turkiston muassasalari bilan bog‗liq masalalar M.M. Sagatova hamda M.A. 
Mirzaev tomonidan o‗rganilib, tadqiqotchilar tomonidan XX asrning 20 – 30 
yillarida faoliyat olib borgan tarixiy-ilmiy muassasalar, madaniy yodgorliklarni 
muhofaza qilish va o‗rganish borasida tuzilgan qo‗mitalar (Turkkomstaris, 
Sredazkomstaris, Uzkomstaris) faoliyati ochib berilgan. 1994 yili O‗zR FA Tarix 

---

391 
instituti tomonidan tayyorlangan «XX asrning dastlabki o‗ttiz yilligida O‗zbekiston 
tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)» deb nomlangan ikki qismdan iborat ilmiy 
monografiyaning 
birinchi 
qismida 
ham 
O‗zbekiston tarix fani va 
tarixshunosligining XX asrning dastlabki 30 yilligidagi holati tahlil qilingan bo‗lib, 
unda mazkur davrda tarix fanining o‗ziga xos xususiyatlari ochib berilgan. 
O‗zbekiston tarix fanining XX asrning 20 – 30 yillaridagi holati, shuningdek, t.f.d. 
N.R.Mahkamovaning maqolalarida ham ilmiy jihatdan o‗rganilgan. 
Mavzuning mustaqillik davri tarixshunosligi haqida so‗z yuritganda t.f.d., 
prof. D.A. Alimovaning O‗zbekiston tarix faniga doir qator asarlari alohida 
ahamiyatga ega ekanligini ta‘kidlab o‗tish lozim. Mustaqillik yillarida olima 
respublikada birinchilardan bo‗lib XX asrning 80-yillari oxiridan boshlangan tarix 
fanidagi o‗zgarishlar: muammo va yondashuvlarning o‗zgarishi, sovet davrida tarix 
fanining sovet davridagi muhim jihatlari, institut jamoasining roli, shuningdek, 
bugungi kunga qadar mavjud fanning yutuq va kamchiliklari hamda kelgusida 
amalga oshirilishi zarur bo‗lgan dolzarb ilmiy-nazariy va metodologik muammolar 
xususida so‗z yuritadi. 
O‗zbekiston tarix fanining ilmiy-nazariy va metodologik masalalari Sh.I. 
Asadovaning bir qator maqolalari orqali ham yoritib berilgan. 
V.A.Germanovning 1941 - 1945 yillarda Rossiyadan Toshkentga 
evakuatsiya qilingan tarixchilarga bag‗ishlangan maqolalarida esa K.V. Trever, 
S.V. Baxrushin, A.K. Borovkov, Yu.V. Gote, P.P. Ivanov, M.V. Nechkina, V.I. 
Picheta, A. Yakubovskiy singari tarixchi olimlarning «O‗zbekiston xalqlari 
tarixi»ni yaratishdagi ishtiroki, ularning O‗zbekiston tarix faniga qo‗shgan hissasi 
ma‘lum darajada ko‗rsatib berilgan. 
«XX asr O‗zbekiston tarixi va tarixchilari» nomli monografiyada esa Tarix 
institutida faoliyat olib borgan va akademik bilimlar rivojiga hissa qo‗shgan akad. 
Ya. G‗ulomov, RX.Aminova, B.V.Lunin kabi olimlar hayoti va ilmiy faoliyati 
yoritib berilgan. 
Akademiya tizimida faoliyat olib borgan tarixchi olimlarga bag‗ishlangan 
yana bir qator maqolalar ―O‗zbekiston tarixi‖ jurnali sahifalarida, alohida 
monografiya, risola va bibliografik nashrlarda ham o‗rin olgan. 
«Tarixshunoslik va manbashunoslik» bo‗limi tomonidan tayyorlangan 
«O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti nashrlari» 
bibliografik to‗plamining chop etilishi mustaqillik yillarida akademiya tizimida 
faoliyat yuritayotgan olimlarning tadqiqotlari haqida axborot beruvchi manba 
bo‗ldi. 
2017 yilning iyul oyida esa internet sahifalarida professor D.A. 
Alimovaning. V.S. Xan bilan hammualliflikda yozilgan va ko‗pchilik 
tadqiqotchilar e‘tiborini o‗ziga tortgan ilmiy maqolasi e‘lon qilindi. Ushbu 

---

392 
maqolada jamiyat hayotida tarix fanining ahamiyati, oliy ta‘lim tizimida tarix 
fanining o‗qitilish holati, ilmiy tadqiqotlarni muvofiqlashtiruvchi kengashning 
akademik tizimdan oliy ta‘lim tizimiga o‗tkazilishi natijasida vujudga kelgan 
vaziyat tahlil qilinib, muammolar yechimi haqida aniq tavsiya va takliflar beriladi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda mustaqillik 
yillarida O‗zbekiston tarix fanining akademik tizimda tashkil etilishi va rivoji 
yoritilgan bo‗lib, O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining 
ushbu jarayonni amalga oshirishdagi yetakchilik faoliyati alohida o‗ringa ekanligi 
yaqqol ko‗zga tashlanadi.