O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kamoliddin Binoiy
o‗z davrining yirik shoiri bo‗lish bilan birga yirik tarixshunos olim ham edi. Binoiyning to‗liq ismi – Ali ibn Muhammad al- Xarafiy. 1453 yilda Hirot shahrida me‘mor ustod Muhammad Sabz oilasida dunyoga keldi. Uning yoshligi, butun ongli hayoti og‗ir bir zamonda – Xurosonda feodal qarama-qarshiliklar va temuriylarning toju-taxt uchun kurashi nihoyatda kuchaygan bir davrda kechdi. Qora quyunlular sulolasidan chiqqan Jahonshoh (1438-1468 yy.) Shohrux vafotidan so‗ng mamlakatda kuchayib ketgan ixtiloflardan foydalanib, Fors viloyatida hokim bo‗lib turgan o‗g‗li Pir Budoq Sulton bilan birgalikda Xurosonga bostirib kirdi va Xurosonni egalladi. Lekin ko‗p o‗tmay, sulton Abu Saidning tazyiqi ostida u bilan sulh tuzib, mamlakatni bo‗shatib chiqishga majbur bo‗ldi. Alisher Navoiy, Bobur va Xondamirlarning guvohlik berishlaricha, Binoiy o‗z davrining keng ma‘lumotli kishilardan bo‗lgan. Ular Kamoliddin Binoiyni yetuk shoir, ilohiyot va insho olimi, musiqashunos va iste‘dodli muarrix sifatida ta‘riflanganlar. U 1495 yilda Samarqandga keladi. Binoiy Samarqandga kelganidan keyin, dastlab Xoja Ubaydulloh Ahrorning ikkinchi o‗g‗li Xoja Qutbiddin Yahyo xizmatiga o‗tadi, 1500 y. iyul oyida, ya‘ni Samarqand Shayboniyxon tomonidan 115 ishg‗ol etilgandan so‗ng, u o‗zbek xonining xizmatida bo‗ladi. Binoiy 1512 yilda Qarshida qizilboshlilar bilan bo‗lgan urushda halok bo‗ladi. Kamoliddin Binoiy «Shayboniynoma» nomli muhim tarixiy asar yozib qoldirgan. Asarda Dashti Qipchoqda XV asrning so‗nggi choragi va Movaraunahrda XVI asrning boshlarida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqelar haqida hikoya qilinadi. Yaqin vaqtlargacha «Shayboniynoma» O‗zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan yagona nusxa hisoblanib kelingan. Bu noyob nusxa hisoblanadi va Shayboniyxonning shaxsiy kotibi Mirza Muhammad Munshiy tomonidan ko‗chirilgan. Shuni ham alohida qayd etib o‗tish kerakki, uning ba‘zi varaqlarini Shayboniyxon o‗z qo‗li bilan ko‗chirgan, lekin ko‗p tekshirishlardan so‗ng, bu nusxa «Shayboniynoma»ning qisqartirilgan nusxasi bo‗lib chiqdi. Asarning to‗la nusxasi 1965 yilda Bo‗riboy Axmedov tomonidan aniqlandi. Uni «Shayboniynomaning noma‘lum naqli» deb atadi. Asarning kengaytirilgan naqli, birinchidan, faqat 1500 yilgacha bo‗lgan davr voqealarini o‗z ichiga oladi, ikkinchidan og‗ir uslubda yozilgan, unda ortiqcha she‘riy parchalar ham ko‗p. «Shayboniynoma» to‗la naqlining tili va uslubi og‗ir bo‗lishiga qaramasdan, uning qisqa naqlidan afzal tomonlari ko‗p. Unda voqealar bir tartibda to‗la-tekis yoritilgan bo‗lib, qisqa naqldagi nusxada uchramaydigan ilm-fan uchun ham muhim yangiliklar bor. Agarda Shayboniyxon va ko‗chmanchi o‗zbeklarning 1499 yilda Shayboniyxon Samarqandni olmasdan oldin, Nasaf va Kesh viloyatlari ustiga qilgan harbiy yurishlari haqida keltirilgan ma‘lumot ham diqqatga sazovordir. «Shayboniynoma»ning kengaytirilgan naqlida Samarqanddagi Mirzo Ulug‗bek rasadxonasining XV asr oxiri va XVI asr boshlaridagi, ya‘ni Ulug‗bek o‗limidan 50 yil keyingi ahvoli haqida ham qimmatli ma‘lumotlar uchratamiz. Bu yerda aytishlaricha rasadxona o‗sha vaqtda ham bus-butun bo‗lgan va «Ko‗hak tepaligida, Obi Rahmat bo‗yida ulug‗vor savlat to‗kib turgan». Rasadxonani Bobur ham Samarqandda bo‗lganida ko‗rgan edi. Binoiy keltirgan ma‘lumtalar Ulug‗bek rasadxonasi haqida «Boburnoma»da aytilgan gaplarni tasdiqlaydi. Bu esa rasadxona Mirzo Ulug‗bekning fojeali o‗limidan keyin, Xoja Ahror tarafdorlari tomonidan buzib yuborilgan degan gaplarning g‗irt uydirma ekanligini tasdiqlaydi. Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|