O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Mathcadda asosiy operatorlar 
Mathcad dasturida +, *, -, / ga o‘xshash oddiy operatorlardan 
tashqari yana bir qancha operatorlar mavjud. Masalan matrisani 
Transponirlash, determinantini hisoblash yoki integral va hosilani 
hisoblashning maxsus operatorlari qo‘llaniladi.
Ko‘pgina operatorlarni operatorlar palitrasidan foydalanib ishchi 
hujjatga kiritish mumkin. Quyida operatorlarni klavishlar yordamida 
qanday hosil qilish mimkinligi keltirilgan. Bu keltirilgan jadvalda 
quyidagi belgilashlar ishlatiladi: 
- A va B massivlarni ifodalaydi. (vektor va matrisalar); 
- u va v haqiqiy va kompleks elementli vektorlar; 

---

101 
- M kvadrat matrisani ifodalaydi; 
- z va w haqiqiy va kompleks sonlarni ifodalaydi;
- x va y haqiqiy sonlarni ifodalaydi; 
- m va n butun sonlarni ifodalaydi; 
- i- diskret argumentni ifodalaydi; 
- t- ixtiyoriy o‘zgaruvchi; 
- f funksiyani ifodalaydi; 
- X va Y o‘zgaruvchi yoki turli ifodalar. 
1.4-jadval. Amallar va ularning vazifasi. 
Amal 
Belgisi 
Klavish 
Vazifasi 
Qavslar 
(X) 
‘ 
Operatorlarni gruppalash 
Quyi indeks 
v
i 
[ 
Vektorni ko‘rsatilgan elementini 
qaytaradi. 
Qo‘sh indeks 
A
m,n 
[ 
Matritsani ko‘rsatilgan elementini 
qaytaradi. 
Yuqori indeks 
A
 
[Ctrl] 6 A massivni n- ustunini qaytaradi. 
Vektorizasiya 
X
[Ctrl] - 
X ifodadagi amallarni har bir 
elementini alohida yozib qo‘yadi. 
Faktorial 
n! 
! 
1*2*….*n qiymatni qaytaradi. 
Kompleks 
tutashtirish 
X
“ 
X ning mavhum qismini o‘zgar-
tiradi. 
Transponirlash 
A
T 
[Ctrl] 1 
Satr va ustunlar o‘rnini almash-
tiradi. 
Daraja 
z
m 
^ 
z ni m- darajaga ko‘taradi. 
Matrisa 
darajalari 
M
n 
^ 
M kvadrat matrisani n- darajasi, 
M
-1
esa M ga teskari matrisa. 
Ishorani 
o‘zgartirish 
-X 
- 
X ni –1 ga ko‘paytiradi. 
Elementlarni 
yig’indilash 

v
[Ctrl] 4 
V vektor elementlari yig’indisini 
hisoblaydi. 
Kvadrat ildiz 
z
\ 
Musbat z uchun kvadrat ildiz 
qaytaradi. 
n- darajali 
ildiz 
n
z
[Ctrl] \ z ni n- darajali ildizini qaytaradi. 
Absolyut 
qiymat 
|z| 
| 
2
2
)
Im(
)
Re(
z
z

ni qaytaradi 
Vektor 
|v| 
| 
Vektor uzunligini qaytaradi. 

---

102 
uzunligi 
Determinant 
|M| 
| 
M 
kvadrat 
matrisani 
determinanti. 
Bo‘lish 
z
X
/ 
X ifodani z skalyarga bo‘ladi. 
Agar X massiv bo‘lsa har bir 
elementini z ga bo‘ladi 
Ko‘paytirish 
X*Y 
* 
X va Y ko‘paytmani qaytaradi. 
Vektor 
ko‘paytma 
v
u

[Ctrl] 8 
3 elementli u va v vektorlarni 
ko‘paytmasini qaytaradi. 
Yig’indi 


n
m
i
X
[Ctrl] 
[Shift]4 
x- ni I=m,m+1…n bo‘yicha 
jamlaydi. 
Ko‘paytma 


n
m
i
X
[Ctrl] 
[Shift] 
3 
X ni i=m,m+1,….,n bo‘yicha 
ko‘paytiradi 
Diskret 
argument 
bo‘yicha 
yig’indi 

i
X
$ 
X ni i diskret argument bo‘yicha 
yig’indisini chiqaradi. 
Diskret 
argument 
bo‘yicha 
ko‘payt 

i
X
# 
X ni i diskret argument bo‘yicha 
ko‘paytmasini chiqaradi. 
Integral 

b
a
dt
t
f
)
(
& 
f(t) dan [a;b] interval bo‘yicha 
aniq integralini qaytaradi. 
Hosila 
)
(
t
f
dt
d
? 
f(t) ni t boyicha hosilasini t 
nuqtadagi qiymati t ga aniq 
qiymat berish kerak. 
n- 
tartibli 
hosila 
)
(
t
f
dt
d
n
n
[Ctrl] ? 
f(t) ni t bo‘yicha n- tartibli 
hosilasining t nuqtadagi qiymati. 
Qo‘shish 
X+Y 
+
Yig’indini hisoblaydi 
Ayirish 
X-Y 
- 
Ayirmani hisoblaydi 
Qo‘shishni 
ko‘chirish 
X… 
+Y 
[Ctrl] 
[Enter] 
Qo‘shishni o‘zi. 
Katta 
x>y 
> 
1 ni qaytaradi agar x>y bo‘lsa 
aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. 
Kichik 
x< 
1 ni qaytaradi agar xaks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. 
Katta yoki 
x≥y 
≥ 
1 ni qaytaradi agar x≥y bo‘lsa 

---

103 
teng 
aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. 
Kichik yoki 
teng 
x≤y 
≤ 
1 ni qaytaradi agar x≤y bo‘lsa 
aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar. 
Teng emas 
z≠w 
≠ 
z≠w bo‘lsa 1ni aks holda o ni 
qaytaradi 
Teng 
X=Y 
[Ctrl] = 
X=Y bo‘lsa 1ni aks holda 0 ni 
qaytaradi
Limit 
)
(
lim
x
f
a
x

[Ctrl] L 
Funksiyani x aga intilgandagi 
limitini 
hisoblaydi. 
(simvolik 
rejimda) 
Limit 
)
(
lim
x
f
a
x


[Ctrl] 
B 
Funksiyani 
x 
aga 
chapdan 
intilgandagi limitini hisoblaydi. 
(simvolik rejimda) 
Limit 
)
(
lim
x
f
a
x


[Ctrl] 
A 
Funksiyani 
x 
aga 
o‘ngdan 
intilgandagi limitini hisoblaydi. 
(simvolik rejimda) 
Aniqmas 
integral 

dt
t
f
)
(
[Ctrl] I 
Funksiyani aniqmas integralini 
hisoblaydi. (simvolik rejimda)