O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti Ummtexnika fanlari va texnologialar kafedrasi

AMALIY MASHG’ULOT
3-mavzu:Tok va kuchlanishni o’lchash
Tok kuchi ampermetr bilan o’lchanadi. O’lchanadigan tok zanjiriga ampermetr doimo ketma–ket ulanadi. O’zgarmas tok kuchini o’lchashda magnitoelektrik sistemadagi ampermetr qo’llaniladi, chunki magnitoelektrik sistemadagi ampermetrning shkalasi bir tekis bo’lingan bo’ladi.

O’zgaruvchan tok kuchini o’lchash uchun elektromagnit sistemasidagi ampermetr ishlatiladi. Bunday ampermetr bilan o’zgarmas tok kuchini ham, o’zgaruvchan tok kuchini ham o’lchash mumkin. Elektromagnit sistemadagi asboblarning shkalasi bir tekis bo’linmagan. Oz miqdordagi tok kuchini o’lchash uchun milliampermetr va mikroampermetrlar ishlatiladi. Katta miqdordagi tok kuchini o’lchash uchun o’zgarmas tok zanjirlariga ampermetr shunt bilan birgalikda ulanadi, o’zgaruvchan tok zanjirlariga esa maxsus tok transformatorlari orqali ulanadi. Shunt-elektr qarshiligi juda oz bo’lgan miss plastinkadan iborat. Shunday plasmtinka o’lchanadigan tok zanjiriga ketma ket ulanib , ampermetr unga papalel qilib ulansa, o’lchanuvchi tok ikkiga ajraladi va uning bir qismi ampermetr orqali , ikkinchi qismi esa shunt orqali o’tadi

Shuntning qarshiligi ilgaridan hisoblangan va ampermetr qarshiligiga nisbatan bir necha marta kam bo’ladi. Shunt qarshiligini hisoblash uchun o’lchanadigan tokning ampermetr orqali o’tadigan tokga nisbati harfi bilan belgilaymiz:

n -o’lchash chegarasining shunt yordamida bir necha barobar kengayishini ko’rsatadi. Shunt orqali o’tadigan tok I_sh Krixgof qonuniga binoan:
I_sh = I - I_A = n I_A - I_A = (n - 1) I_A bo’lgand R_{sh = ;}
Tenglamalarda R_sh – shunt qarshiligi R_A –ampermetr qarshiligi
Shunt qarshiligini hisoblab chiqish uchun shu formuladan foydalanish lozim.
Kuchlanishni o’lchash
Kuchlanish voltmetr bilan o’lchanadi. Voltmetr elektr zanjiriga doimo parallel qilib ulanadi. Voltmetr ulangan zanjirning elektr rejimi o’zgarmasligi uchun voltmetrning qarshiligi juda katta bo’lishi va voltmetr orqali o’tadigan tok kuchi nihoyatda kichik bo’lishi lozim.



O’zgarmas tok zanjirida kuchlanishni o’lchash uchun aksari magnitoelektrik sistemasidagivoltmetrlar ishlatiladi.
600 voltgacha bo’lgan kuchlanishni voltmetr bilan bevosita o’lchash mumkin.
Voltmetrning standart shkalalari ;
0-25; 0-50; 0-140; 0-260; 0-600
600 voltdan ko’p bo’lgan kuchlanishni o’lchash uchun voltmetr o’zgarmas tok zanjiriga qo’shimcha qarshilik bilan ulansa,

O’garuvchan tok zanjiriga maxsus kuchlanish transformatori orqali ulanadi, u quyidagi ko’rinishda bo’ladi.

Voltmetrni kuchlanish transformatori orqali ulash.
Qo’shimcha qarshilik zanjirga ulanishdan oldin hisoblab chiqilidi va voltmetrning qarshiligiga nisbatan ancha katta bo’ladi. Qo’shimcha qarshilik voltmetr bilan ketma-ket ulanadi, shuning uchun:

Bu tenglamada R_qo’sh -qo’shimcha qarshilik; R_v -voltmetr qarshiligi; U_qo’sh -qo’qshimcha qarshilik zajimlaridagi kuchlanish; U_v -voltmetr zajimlaridagi kuchlanish.
Qo’shimcha karshilikni hisoblash uchun o’lchanadigan kuchlanish U ning bevosita voltmetr o’lchay oladigan kuchlanish U_v ga nisbatini m harfi bilan belgilaymiz:

Bunda, m-o’lchov chegarasininig qo’shimcha qarshilik rdamida necha barovar ko’payishini ko’rsatadi. Demak, U_qo’sh =(m-1) U_v Endi R_qo’sh ni topamiz: R_qo’sh = (m-1) R_v
Voltmetrning o’lchash chegarasini qo’shimcha qarshilik yordamida =10 marta ko’paytirish zarur, deyaylik. Shunda R_qo’sh = (10-1) R_v = 9R_v bo’ladi.
Demak qo’shimcha qo’shimcha qarshilik voltmetrning qarshiligidan 9 marta ziyod.
Kuchlanish transformatorini ulash yuqori kuchlanishli zanjirdagi kuchlanishni , tok transformatorini ulash esa yuqori kuchlanishli zanjirdagi tok kuchini havf xatarsiz o’lchashga imkon beradi. Ikkilamchi obmotka birlamchi obmotkadan izolyasiyalangan va yerga ulangan (zazemleniya) bo’ladi, shu sababli ampermetrga yoki voltmetrga tasodifan tegib ketish havfli emas.
Tok transformatoridan foydalanganda ikkinchi obmotka ampermetrga ulangan yoki qisqa tutashtirilgan bo’lishi shart. Ikkilamchi obmotkani zanjirdan uzish vaqtida unda katta kuchlanish paydo bo’ladi. Chunki uni uzishda magnit oqimi juda ortib ketadi. Shu bilan birga transformator ikkilamchi obmotkasining elektr yurituvchi kuchi ham nihoyat darajada ortadi, bu esa shu yerda ishlayotgan xodimlarning hayoti uchun juda xavflidir.