O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Hindiston yarim oroli. Hindiston yarim oroli Janubiy Osiyo regionining Himolay
tog‘lari va Hind-Gang pasttekisiligi landshaft oblastlariga nisbatan o‘zining qadimiyligi bilan farq qiladigan tabiiy geografik o‘lkadir. U Osiyoning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, shymolda X,ind-Gang paettekisligi bilan che1aralangan. YArim orolniig g‘arbiy qirg‘og‘i Arabiston dengizi, sharqiy qirg‘og‘i Bengal qo‘ltig‘i suvlari bilan yuvilib turadi. O‘lka hududi shimoldan janub tomon torayib kelib uchburchak shaklni hosil qiladi. Maydoni 2 mln km 2 atrofida. Qirg‘oqlari ko‘p joylarda tekis, kam kesilgan. Hindiston yarim orolining poydevori eng qadimgi kristall jinsli Hindiston platformasidan tarkib topgan. Uning yuzasi ayrim joylarda yoshroq kontinental va vulkanik jinslar bilan qoplangan. Ko‘pchilik joylarda qristall jinslar er yuzasiga chiqib peneplenlashgan platolar hosil qilgan. Daryo vodiylari platolarni kesib parchalab, tak yon bag‘rli uchastkalarga ajratib yuborgan. YArim orolning shimoli- g‘arbii qismi mezozoyning oxiri va kaynozoyning boshida otilib chiqqan bazalt lavalari bilan qoplangan. Bu lavalardan keng maydonlarni egallab yotgan yassi platolar hosil bo‘lgan. SHarqidagi qadimiy tektonik cho‘kmalar laguna va kontinental yotqiziqlar bilan to‘lgan. Normada daryo vodiysi cho‘kmasi Hindiston yarim orolini shimoliy va janubiy qismlarga - Markaziy Hindiston va Dekan yassi tog‘ligiga ajratib turadi. Marqaziy Hindistonning g‘arbiy chekkasida Katxiyavar yarim orolidan Dehli tomon submeridional ravishda Aravalli tizmasi cho‘zilgan. Uning eng baland nuqtasi 1722 m ga teng. Undan sharqda o‘rtacha balandligi 500 m atrofida bo‘lgan va qadimiy kristall jinslardan tarkib topgan Malva platosi yastanib yotibdi. Ba’zi joylarda platoning yuzasi lavalar bilan qoplangan. Platoning shimoliy chekkasi Hindiston yarim orolining shimoliy chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu regionda eng so‘nggi tog‘ hosil bo‘lish jarayoni mezozoyda bo‘lib o‘tgan. Malva platosining janubiy ko‘tarilgan qismida Vindxya (881 m) va Kaymur past tog‘lari cho‘zilib yotibdi. Normada vodiysi tektonik cho‘kmasidan janubda maksimal balandligi 1325 m bo‘lgay Saptura tog‘i joylashgan. Bu tog‘lar sharq tomonda Gondvana platosi bilan tutashgan. Hindiston yarim orolining janubiy kapa qismi Dekan yassi tog‘ligi bilan band. Uning o‘rtacha balandligi 800 m atrofida bo‘lib, zaminini Hindiston platformasi tashkil etadi. YAssi tog‘likning sharqiy na janubiy qismlarida qadimiy kristall jinslar er yuzasiga chiqib qolgan. Uning g‘arbida dengiz qirg‘og‘i bo‘ylab katta masofaga cho‘zilgan G‘arbiy Gat tog‘lari va sharqida SHarqiy Gat tog‘lari joylashgan. G‘arbiy Gat tog‘lari Arabiston dentizi qirg‘og‘i bo‘ylab 1800 km masofaga cho‘zilgan, daryo vodiylari, kanonsimon daralar bilan kesilgai. G‘arbiy yon bag‘ri zinapoya bo‘lib sohil tomon tik tushgan. Uning o‘rtacha balandligi 1300 m, baland nuqtalari Dodabetta cho‘qqisida 2633 m, Mulaynagiri tog‘ida 1923 m va Kalauba tog‘ida 1646 m. G‘arbda sohil bo‘ylab cho‘zilgan kambar, qumoq va lagunali dengizbo‘yi pasttekisligi Malabar qirg‘og‘i deb ataladi. Dekan yassi tog‘ligining sharqiy ko‘tarilgan qismi SHarkiy Gat tog‘lari deb ataladi. Bu tog‘lar G‘arbiy Gatga nisbatan ancha past, daryo vodiylari bilan kuchli parchalangan va bir necha massiklarga bo‘lingan. O‘rtacha balandligi 1000 m dan oshmaydi, eng baland joyi Devodi-Munda tog‘ida 1.680 m. SHarqiy Gat tog‘ etaklariga tutashgan dengizbo‘yi pasttekisliklari Koromandel qirg‘ogi deb ataladi. YAssi tog‘likning janubiy qismida g‘arbiy va SHarqiy Gat tog‘lari bir-biri bilan tutashib Nilgiri tog‘ massivini hosil qiladi. Massivning eng baland nuqtasi Dodabetta tog‘ida 1633 m ga teng. Undan janubda Palni tog‘lari joylashgan, Uning okean sathidan 2698 m qad ko‘tarib turgan Anaymudi cho‘qqisi Hindiston yarim orolining ent baland nuqtasi hisoblanadi. Dekan yassi tog‘ligining ichkari rayonlari relefi uchun bazaltli yassi platolar, tekislangan gryadalar xarakterli. Ularni chuqur daryo vodiylari kesib o‘tgan. SHarqiy va janubiy rayonlarda peneplenlashgan kristall jinsli yuzalar relefi u er-bu erda ko‘tarilib turgan balandliklar, kryajlar bilan murakkablashgan. O‘lka hududida xilma-xil foydali qazilmalar mavjud. Uning shimoli-sharqiy qismidagi Damodar daryo vodiysida toshko‘mir, CHxota-Nagpur platosida temir va marganets rudalari, boksit, slyuda konlari joylashgan. G‘arbiy Gat tog‘laridan temir rudasi, boksit, monatsit qo‘mir qazib olinadi. Dekan yassi tog‘ligining janubidagi Maysura platosi oltin koni bilan mashhur. YArim orolda olmos, neft, grafit va boshqa konlar ham bor. Hindiston yarim orolining iqlimi subekvatorial musson iqlim. YOzda ekvatorial dengiz havo massalari nam mussonlar, qishda kontinental tropik havo massalari - quruq mussonlar hukmronlik qiladi. Havo massalarining almashinishi termik ekvatorning mavsumiy siljishiga bog‘liq. Himolay tog‘lari yarim orolni shimoldan kirib keladigan sovuq havo massalaridan to‘sib turadi. Himolayning janubiy yon bag‘ri ustida shakllanadigan shimol-sharqiy passat yuqori haroratga ega. SHuning uchun yanvarning o‘rtacha harorati o‘lkaning shimolida +20°, +21°S ni, janubida +27°, +29°S ni tashkil etadi. Eng issiq kunlar mart-may oylariga to‘g‘ri kelib, o‘rtacha harorat 32°S ga etadi. Markaziy rayonlarda o‘rtacha maksimal harorat 40°S dan ham oshadi. YArim orolga tushadigan atmosfera yog‘inlarining 90% dan ko‘prog‘i yozgi musson mavsumiga to‘g‘ri keladi. O‘lkaning g‘arbiy qismida yillik yog‘in miqdori 2500 mm dan oshadi. G‘arbiy Gatning ayrim joylarida 6000-7000 mm ga etadi. SHarqiy sohillarda g‘arbga nisbatan yog‘ingarchilik kamroq bo‘ladi. Bu erda yiliga 1000 mm dan ko‘proq shimoli-sharqiy qismida 1200-1300 mm yog‘in tushadi. Quruq iqlim ichkari rayonlar uchun xarakterli. Dekan yassi tog‘ligining markaziy va shimoli-g‘arbiy rayonlariga 500 mm atrofida yog‘in tushadi. Qurgoqchil davr o‘lkaning janubida 3 oy, shimoliy qismida 6-7 oy davom etadi. Hindiston yarim orolining ko‘pchilik daryolari - Gadavari, Bxima, Krishna, Tungabxadra, Kaverilar G‘arbiy Gat tog‘laridan boshlanib sharqqa tomon oqadi va Bengal qo‘ltig‘iga quyiladi. Yirik daryolardan Narmada, Tapti va Maxi g‘arbga tomon oqib Arabiston dengiziga quyiladi. Barcha daryolarning vodiylari tor va chuqur. Ularning gidrologik rejimi musson xarakterga ega. Daryolar musson yomg‘irlaridan to‘yinib yozda toщib oqadi, qishda esa juda kamayadi. Daryo suvlaridan qishloq xo‘jalik ekin maydonlarini sug‘orishda foydalaniladi. Tuproqlarning geografik tarqalishi bevosita ona jinslar litologiyasi bilan bog‘liq. YAssi tog‘likning ichki rayonlarida qizil rangli savanna tuproqlari, bazaltli lava qoplamlari ustida tropik qora tuproqlari-regurlar, dengiz sohillarida va deltalarda allyuvial tuproqlar keng tarqalgan. Regurlar vulkanik jinslar ustida shakllangan bo‘lib, namlikni yaxshi saqlaydi. SHuning uchun paxta plantatsiyalarining asosiy maydoni ana shu tuproqlarda barpo etilgan. Hindiston yarim orolining o‘simlik qoplami antropogen omil ta’sirida kuchli o‘zgargan. Dekan yassi tog‘liga uyaun ko‘proq savannalar va siyrak o‘rmonlar xarakterli. Ko‘p joylarda kesib yuborilgan o‘rmonlar o‘rnida ikkilamchi yoki antropogen savannalar vujudga kelgan. Savannalarda baland bo‘yli o‘tlar, soyabon shakldagi akatsiyalar, sal daraxti, finik palmalari o‘sadi. G‘arbiy Gatning shamolga ro‘para yon bag‘rlarida palma, bambuk, kameliya, sandal daraxti, epifitlar va lianalar ko‘pchilikni tashkil etadi. Nilgiri tog‘ining yuqori mintaqasida mo‘‘tadil mintaqaga xos o‘simlik turlari emanlar, kashtanlar ko‘p uchraydi. Malabar qirg‘og‘i bo‘ylab kokos palmazorlari cho‘zilgan. Torpik o‘rmonlarning katta maydoni o‘zlashtirilib, ularning o‘rnini kofe, choy va sholi plantatsiyalari egallagan. Qishloq xo‘jaligida shakar qamish, makkajo‘xori, araxis, tariq ham etishtiriladi. Hindiston yarim orolining hayvonot olami nihoyatda xilma-xil. O‘rmonlarda maymunlarning gibbon, langur, xanuman, makak kabi turlari, lemurlar keng tarqalgan. Savannalarda Hind bo‘yvoli, gayal, banteng, yovvoyi echki, yovvoyi ko‘y, antilopa, bug‘u, karkidon, yovvoyi ho‘kiz-gaur va boshqalar yashaydi. Yirtqich hayvonlardan yo‘lbars, sirtlon, qoplon, bo‘ri, yovvoyi it, chiyabo‘ri, mangusta, viverlar ko‘p uchraydi. Sudralib yuruvchilardan zaxarli ilonlar, ayniqsa kobralar ko‘p tarqalgan. Qushlardan kakku, to‘ti, kaptar, qarg‘a, turna, oddiy tovus, bankiv xo‘rozi va yirtqich qushlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Qalin o‘rmonlarda hozir ham yovvoyi fillar uchraydi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|