O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Markaziy tekisliklar. Markaziy tekisliklar SHimoliy Amerikaning o‘rta
qismida joylashgan. SHimolda Lavrentiy yassi tog‘ligi, sharqda Buyuk ko‘llar va Appalachi tog‘lari, g‘arbda Buyuk tekisliklar, janubda Meksikabuyi pasttekisligi bilan chegaralangan. Er yuzasining dengiz satxidan o‘rtacha balandligi janubda 150-200 m, shimolda, g‘arbda va sharqda 250-500 m. Markaziy tekisliklarning tektonik poydevorini SHimoliy Amerika platformasining janubiy qismi tashkil etadi. O‘lka xududi gorizontal ravishda yotgan quyi va yukori paleozoy jinslaridan tarkib topgan. Kadimiy jinslarning o‘stki qismi keyinchalik turtlamchi davr yotkiziklari bilan qoplangan. Markaziy tekisliklarning shimoliy qismini er yuzasiga turtlamchi davr materik muzliklari kuchli tasir etgan. Katta maydondagi tekislik yuzasida morena yotkiziklaridan xosil bo‘lgan tepaliklar va tepaliklar oralig‘ida joylashgan botqoqlangan cho‘kmalar ko‘p uchraydi. Tekisliklarning janubida morena yotkiziklari o‘rnini lyosslar, lyossimon jinslar va qalin qum yotkiziklari egallagan. Bu yotkiziklar keng muzlikyoni xavzalarida shakllangan. Bu borada SHimoliy Amerikaning Markaziy tekisliklari Evrosiyoning Rossiya tekisligiga o‘xshab ketadi. CHunonchi, Rossiya tekisligining shimoliy qismi xam materik muzliklari ta’sirida bo‘lib, u erda morena tekisliklari, morena gryadalari (tizmalari), morenali ko‘llar keng tarqalgan, janubiy qismi esa aksincha morenasiz bo‘lib, lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan. Markaziy tekisliklarning janubi-sharqiy qismida gersin toglarining tektonik xarakatlar natijasida chukmay kolgan ayrim uchasgkalari er yuzidan orollar shaklida ko‘tarilib kolgan. Bular balandligi 700-800 m dan oshadigan Uoshito va Boston toglari xamda balandligi 500-700 m keladigan Ozark platosidir. Uoshito, Boston toglari va Ozark platosi Appalachi tog‘ tizimining" janubi-g‘arbiy tektonik davomi xisoblanadi. Markaziy tekisliklarning xamma xududi daryo vodiylari va jarliklar bilan kesilgan. Ayniqsa kuchli erozion parchalanish tekisliklarning lyoss va lyossimon jinslar keng tarkalgan janubiy qismi uchun xarakterlidir. Tekisliklarning janubi- sharqiy qismida Ogayo daryosidan janubda karst relef shakllari yaxshi rivojlangan. Karstlarning xosil bulishi kuyi karbon davridagi oxaktoshlarning er yuzasiga yakin yotganligi bilan bog‘liq- Karst xodisalariga Appalachi TOF etaklari yakinidagi, Kamberlend platosida. joylashgan Mamont gori misol Bo‘la oladi. Mamont g‘ori er yuzasidan 300 m chukurliqda, oxaktoshli jinslar orasida xosil bulgan dunyodagi eng katta karst g‘orlaridan biri xisoblanadi. G‘orning mofologik tuzilishi juda murakkab bo‘lib, besh yarusli strukturaga ega. Speleologlarning ta’kidlashicha xozirga kadar u to‘lik, tadkik etilmagan. G‘orning tekshirilgan qismini uzunligi 240 km. Tekshilrilgan qismida 225 yulak, 47 gumbazsimon xona, 23 shaxta bor. Mamont g‘orining er osti gidrografik turi juda murakkab tuzilgan. Gidrografik tur uchta er osti kulidan va uchta er osti turidan tarkib topgan. Er osti daryolari Grin-River daryo tizimi bilan boglangan Gorning ichidagi xarorat doimiy bo‘lib, 13°S ni tashkil etadi. Gorda er osti landshaftiga xos organik xayot xam mavjud. U erda korongilik sharoitiga moslashgan ko‘r chigirtka, o‘rgimchaklar, ko‘llarda va daryolar ko‘r baliq, va qisqichbaqalar yashaydi. Markaziy tekisliklarning iqlimi mu’tadil va kontinental. SHimoliy qismida xavo ancha salqin va janubida ilik,- YAnvarning o‘rtacha xarorati shimolda -20°S ga va janubda +4°S ga teng. YOzi salqin, yogingarchilik ko‘p bo‘ladi. Iyulning urtacha xarorati shimolda 19°S dan janubda 26°S gacha ko‘tariladi. YOgingarchilik mikdori janubi-sharqda 1200 mm dan shimoli g‘arbda 400 mm gacha kamayadi. Qishda qor qoplamining qalinligi ulkaning shimolida 1m gacha borib. uzok saklanadi, janubida esa qor uzok saklanmay tezda erib ketadi. Markaziy tekisliklar tabiiy xoldaga unumdor tuproklarga boy. Uning asosiy tuprok koplami urmon kung‘ir va qora tuproqlardan iborat. Ulkaning katta maydonini egallab yotgan preriyalarning baland buyli
kuchli
getlok el, qarag‘aylar, daryo vodiylarida eman va gikorilar usadi. Markaziy tekisliklarning deyarli barcha xududi Missisipi va uning yirik irmoklari - Missuri va Ogayo xavzalarida joylashganligi sababli obikor dexkonchilik yaxshi rivojlangan. Uning 75% xududi xaydalgan va agrolandshaft komplekslari bilan band. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|