O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
AKSH Kordilerasi. AKSH Kordilera tog‘lari landshaft oblasti Kaliforniya
botig‘i va Katta Xavzaning shimoliy qismlaridan boshlanib janubda Kaliforniya kultigi va Meksika togligigacha davom etadi. Uning xududi subtropik kengliklarda joylashgan bulib, kuruk iklim va kserotermik sharoitda vujudga kelgan landshaft komplekslari bilan Kanada va Alyaska Kordileralaridan ajralib turadi. AKSH Kordilerasi shimoldagi landshaft oblastlaridan o‘zining xiyla kengligi, geologik strukturasi va orografik tuzilishining murakkabligi bilan xam fark qiladi. Bu regionda xam Kordilera tizimining boshqa qismlariga o‘xshash tog‘ tizmalari va ularni bir-biridan ajratib turgan ichki platolar, botiqlar Tinch okean qirg‘oqlariga parallel ravishda joylashgan. G‘arbda soxil bo‘ylab o‘rtacha balandlikdagi Kirgok tizmalari okean satxidan 1600-2000 metr kad kutarib turibdi. Bu tizmalarning ayrim uchastkalari Tinch okeanga kuyiladigan daryolarning ko‘ndalang vodiylari bilan kesilgan. Kirgok bo‘ylarida yangi tektonik xarakatlar bir muncha faol bo‘lganligi sababli er qimirlashlar tez-tez takrorlanib turadi. Qirg‘oq tizmalaridan sharqda Kaliforniya tog‘ oraligi botig‘i joylashgan. U shimoli- g‘arbdan janubi-sharqqa qarab submeridional ravishda 800km masofaga chuzilgan. Kengligi 40-80km va maydoni 47000 km 2 ga yakin. Botiq yuzasi okean satxidan 20-160 m balandlikda joylashgan. Kaliforniya botigi kelib chikishiga kura tektonik bukilma bulib, mezozoyda vujudga kelgan. Keyinchalik asta-sekin juda katta qalinlikdagi allyuvial-prolyuvial chukindi yotkizilar bilan to‘lib borgan. Kaliforniya botig‘ining iqlimi tipik Urta dengiz tipidagi subtropik iqlim. Nam subtropik iqlimdan kontenentallik xususiyatlari bilan ajralib turadi. YOz oylari issiq bo‘ladi. Iyulning o‘rtacha xarorati shimolda 27°S dan janubda 35°S gacha ko‘tariladi. Bu yunaiishda atmosfera yoginlari aksincha kamayadi. Yilllik yogingarchilik mikdori shimolda 750-1000 mm ni, janubda 150-200 mm ni tashkil etadi. SHimoliy qismi subtropik chala chul landshaftlari bilan band. Kaliforniya vodiysi AKSHning subtoripik dexkoichilik rivojlangan vodiysi xisoblanadi. Bu erda Sakramento va San-Xoakin daryolarining suvi bilan sugoriladigan sitrusli bog‘lar va tokzorlar barpo etilgan. Kaliforniya vodiysidan sharkda submeridnonal yunalishda 750 km masofaga cho‘zylgan Serra-Nevada tog‘ tizmasi joylashgan. Uning eng baland nuqtasi- Uitni tog‘i okean satxddan 4418 m yukori ko‘tarilgan. Serra-Nevada massivi nevada burmalanish boskichida vujudga kelgan, tektonik jixatdan kam parchalangan, granit va dioritlardan tashkil topgan. Tizmaning sharqiy tik yon bagri chuqur daralar bilan, g‘arbiy kiya yon bag‘ri daryo vodiylari bilan kesilgan. YOn barlarning yukori qismi qadimgi muzliklar bilan ishlangan. SHarqiy tog‘ etaklarida issik, buloqlar va loyka vulkanlar uchraydi. YAngi tektonik xarakatlar faoliyati xozir xam davom etmokda. Serra-Nevada tog tizmasi o‘rta dengiz tipidagi subtropik iqlimga ega. Uning g‘arbiy yon bagri nam subtropik bo‘lib, yiliga 2000 mm dan ziyod yogin tushadi. SHarqiy yon bagrining iqlimi aksincha quruq va kontinental. YOgin-sochinning asosiy qismi kish oylariga tug‘ri keladi. Tuprok-usimlik koplami balandlik mintakalar buylab joylashgan. Kuyi mintakada tog‘ jigar rang va kizil-jigar rang tuproklar, yukori mintakalarda tog kungir va tog -utlok tuproklari rivojlangan. Garbiy yon bagrining 1000 m balandlikkacha bulgan kismi doimiy yashil eman butalari bilan, 1500 m atrofidagi balandliklar buyi 150 m ga va diametri 10 m ga etadigan ulkan sekvoyya o‘rmonlari bilan, 2800-3000 m balandlikkacha bo‘lgan qismi shakar qarag‘ay, sariq qarag‘ay, kedr, pixta kabi igna bargli urmonlar bilan koplangan. 3000 m dan yukori qismi alp o‘tloqlari bilan band. SHarkiy yon bagrida qarag‘ay-mojjevelnikli siyrak o‘rmonlar keng tarqalgan. Serra-Nevada tizmasi bilan Koyali tog‘lar oraligida keskin kontinental iqlimli va chala chul landshaftlari keng tarqalgan. Kata Xavza yassi tog‘ligi joylashgan. Uning yuzasi o‘rtacha 1200-1500 m kutarilgan. Umumiy maydoni 550 ming km 2 . Katta Xavza xududi shimoldan janubga karab bir-biriga parallel ravishda chuzylgan tog‘parlan, platolardan, botiklardan va chukmalardan iborat. Tog‘lar 80-120 km masofaga cho‘zylgan, balandligi 3000 m dan xam oshadi. Uiler-Pik tog‘ining balandligi 3980 m. Ularning geologik tuzilishi oxak toshlardan, kristalli slanetslardan tashkil topgan. Eng chukur botik Ajal vodiysi bo‘lib, okean satxidan 85 m pastda joylashgan. Iqlimi keskin kontinental, quruq. SHimoliy kismi mu’tadil. o‘rta va janubiy kismlari subtropik iqlimga ega. YOzi issik, iyul oyiniig o‘rtacha xarorati 20-22°S atrofida. Maksimal xarorat 56,7°S kuzatilgan. qishi sovuq, yanvarning o‘rtacha xarorati 0-2°S, minimal xarorat -30°S, Atmosfera yoginlari juda kam tushadi. Urtacha yillik yogin-sochin 200 mm atrofida, ayrim botiqlarda 100 mm dan xam kam. Tog‘ yon bag‘rlarida yogin mikdori 500 mm gacha ortadi. Gidrografik tur nixoyatda kam rivojlangan. Eng katta daryosi Gumboltd okean va dengizlarga oqib chiqmay berk xavzada tugaydi. Koldikli sho‘r ko‘llar ko‘p uchraydi. Bular Katta sho‘r ko‘li, Piramid, Sevir, YUta va boshqalar. Regionning katta qismi chala cho‘l landshaftlari bilan band. Tuprok koplami ko‘ng‘ir, bo‘z, sho‘r va sho‘rxok tuproqlardan tarkib topgan. CHala chullarda bizon uti, qora shuvoq, sho‘ralar ko‘p o‘sadi. Tog‘ yon baflarida kingir- kiyshik qarag‘aylar, mojjevelniklar keng tarqalgan. Janubiy qismida kaktuslar, agavalar, yukkilar o‘sadi. Katta xavzaning janubi-sharqida balandliga 2000 m dan oshadigan Kolorado platosi joylashgan. Platoning asosi kembriygacha bo‘lgan metamorfik va kristalli jinslardan iborat. Ularning yuzasi paleozoy va mezozoyning gorizontal joilashgan qalin chukindi jinslari bilan qoplangan. Maydoni 300 ming km 2 dan kuprok. Xududining asosiy qismi 1800 - 2500 m balandlikda joilashgan. Plato yuzasi Kolorado daryosi va uning irmoqlari xosil qilgan bexisob kononlar bilan kesilgan. Kanonlar orasida eng yirigi va tabiatan guzali Katta Kanon bo‘lib u butun dunyoga mashxurdir. Uning uzunligi 320 km, chukurligi 1800 m, kengligi platoning yuza qismida 8-25 km, daryoning suv satxida 1 km atrofida. Kononning yon bagri tik tushgan, kuchli parchalangan. Kolorado daryosi gorizontal yotgan mezozoy, paleozoy chukindi jinslaridan tortib to arxeyning kristall jinslarigacha chukur kesib utib, rang-barang gabiat obidalarini xosil qilgan. Platoning ayrim uchastkalarida qoldiqli tog‘lar, sungan vulkanlar va lakkolit massivlari ancha balandlikka ko‘tarilib turibdi. Ularning eng baland joyi Xamferis- Pik togidir (3851 m). Ikilimi quruq, keskin kontinental, subtropik. Daryolarning suv rejimi kuchli uzgaruvchan va tez okar. Kolorado daryosi Katta Kanonning ayrim joylarida soatiga 25 km tezlik bilan oqadi. Ezda kupchilik daryolar ko‘rib koladi yoki suvi kamayadi. Koloradoning uzi Koyali tog‘lardagi korlardan to‘yinadi. Qazilma boyliklari ichida uran, vanadiy, polimetall rudalari va oltin konlari etakchi o‘rin egallaydi. Kolorado platosidan janubi-g‘arbda uncha balnad bo‘lmagan kum massivlari va maydalangan materiallar bilan koplangan chuli platolar mavjud. Ulardan Moxave chuli Kolorado daryosidan g‘arbda va Xila cho‘li undan sharqda joilashgan. Moxave cho‘lining janubida joilashgan tektonik cho‘kma yuzasi okean satxidan 75-85 m pastda yotadi. Bu cho‘kma Imperiya vodiysi deb ataladi. AKSH Kordilerasi landshaft oblastining sharqni qismi Koyaln tog‘lar biln o‘ralgan. Bu tog‘lar tik yon bagrlar xosil qilib, shimoldan janubga tomon cho‘zilgan. Oblastning shimoliy qismida Kryali tog‘lar muzlik eroziyasi natijasida kuchli parchalangan. Platolar yuzasi muzlnk ta’sirida emirilgan tosh uyumlari bilan koplangan, yon bagrlari esa chuqur daryo vodiylari bilan kesilgan. Asosiy daryo vodiylari Missuri daryosiga va uning irmogi Yelloustonga qaraydi. Qoyali tog‘larning janubiy qismi antiklinal tizmalardan tashknl toptan bulib, ularning markaziy kismlari kristall jinslardan, chekka kismlari cho‘kindi jinslardan iborat. Koyali tog‘lar tizmasi orasida eng yiriklari Old tazma, Big-Xorn, Sangre- de-Kristo Uind-River tog‘lari bulib, ularning balandaligi 4000 – 4300 m dan oshadi. Jumladan Old tizmadagi Elbert chuqqisining balandligi 4399 m va Sangre- de-Kristo togidagi Blanko-Pik chuqqisining balandligi 4363 m. Koyali tog‘larning g‘arbiy yon bagriga va tog‘oraligi botiqlariga nisbatan sharqni yon bag‘ri atmosfera yoginlari bilan yaxshi namlangan. SHarkni yon bag‘rida yillik yogin mikdori o‘rtacha 700-800 mm ga teng bo‘lsa, g‘arbiy yon bagrida va togoraligi botiqlarida 300-400 mm dan oshmaydi. Iyulning urtacha xarorati shimolda 20° S dan janubda 30°S gacha kutariladi. YAnvarning o‘rtacha xarorati shimolda -20°S bulsa, janubda 0°S atrofida buladi. Kor chegarasi xam shu yunalishda 3000 m dan 4000 m gacha ko‘tariladi. Koyali tog‘lardan SHimoliy Amerikaning yirik daryolari - Missuri, Rio-Grande, Kolorado va boshqa daryolar boshlanadi. Ular muz, qor va yomgir suvlaridan tuyinadi. Koyali tog‘darning yon bagrlarida o‘rmon massivlari keng tarqalgan. Tizmaning shimolida o‘rmonlar g‘arb tilog‘ochi, Duglas eli, pixta, el, tuya, suga kabi daraxtlardan, janubida sariq qarag‘ay, oq, pixta, mojjevelniklardan tarkib topgan. SHimolda urmonlar xatto vodiylarda xam yaxshi usadi, janubda esa ularning urnini dasht zonasiga xos ut o‘simliklar egallaydi. AKSH kordilerasi xududida tabiiy landshaftlarni va gabiat obidalarini muxofaza qilish maqsadida quriqxonalar va milliy parklar tashkil etilgan. Serra- Nevada tog‘ tizmasidagi Sekvoyya kurikxonasi, Yosemit vodiysidagi Yosemit kurikxonasi, Koyali tog‘ tizmasidagi Yellouston milliy parki shular jumlasidandir. Yelouston milliy parki balandligi 2100-2500 m keladigan platoda joylashgan. Uning atrofi 3000 m balandlikkacha kutarilgan tog‘lar bilan o‘ralgan. Maydoni 8500 km 2
sazavor obidalaridan biri-geyzerlardir. Eng yiriklaridan Ulkan (Gigant) geyzeri 40 m balandlikgacha otiladi, suvining xarorati 94,8°. Eski xizmatchi (Stariy slujaka) geyzeri 42 m balandlikkacha otiladi, suvining Xarorati 90,4° ga teng. Geyzerlardan tashqari 1000 dan ortiq issiq buloqlar mavjud. Kurikxonada tog‘ ko‘llari xam bor. Eng kattasi 2270 m balandlikda joylashgan Iellouston ko‘lidir. Kurikxonaning barcha xududi igna va mayda bargli o‘rmonlar bilan qoplangan. O‘rmonlarda bizonlar, qora ayiqdar, grizli ayig‘i va bug‘ular yashaydi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|