O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti samisi o‘quv uslubiy Kengashida muhokama etilgan

XX asrning 90-yillari
"Yangi" yo'nalishida tizimli tadqiqotlar tashkil etish iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish elementlarining o'zaro bog'liqligi tizim yaratuvchi rolni egallash. Innovatsiyalar nazariyasi shakllanish bosqichlari va ularning mos kelishi sifatli xususiyatlar quyidagicha ifodalangan bo'lishi mumkin.
(1jadval):
Shunday qilib, rivojlanishning o'ziga xos, ustunlik belgilari Innovatsiya nazariyasi:
birinchi bosqichda - innovatsiyalarning mohiyatini o'rganish va ularning roli iqtisodiy rivojlanish;
Ikkinchi bosqichda - innovatsion boshqaruv funksiyalarini o'rganish
faoliyat;
Uchinchi bosqichda - innovatsiyalarning tizimli xususiyatini tushunishga o'tish texnologiya, iqtisodiyot va jamiyatning o'zaro bog'liqligini o'rganish.
Bu innovatsion rivojlanish nazariyasi evolyutsiyasining asosiy muntazamligi.

3. 
   MAVZU: TEXNOLOGIYALAR KO‘RINISHIDAGI INNOVATSIYALAR VA ULARNING SAMARADORLIGI
   

Agar innovatsiyalarning Jati Sengupta bergan ta’rifiga o‘tadigan bo‘lsak, u quyidagicha ketma-ketlikda keltirilishi mumkin. “Texnologiyalarga asoslangan innovatsiyalar mahsulot innovatsiyasi, sanoatda “ilmiy izlanish va rivojlanish”² ko‘rinishidagi investitsiyalar va taqlid va takomillashtirishni o‘z ichiga olgan texnologiyalar transferini o‘zida mujassam etadi.

Endogen innovatsiyalar o‘z ichiga innovatsiyalarga investitsiya kiritishga moyillikni bozor tomonidan rag‘batlantirishni qamrab oladi. Bozor rag‘bati deganda monopoliyadan patentlash qonunlari orqali himoyalanish va texnologik musobaqada g‘olib chiqishni nazarda tutadi”³.
Ta’kidlash joizki, mustaqillikning dastlabki yillaridanoq innovatsion faoliyatni rivojlantirish, intellektual mulk huquqini yaratish, ularni muhofaza qilish, huquq egalarining manfaatlarini himoya qilish, respublikamizning sohaga oid xalqaro integratsiyalashuvini jadallashtirish, xalqaro shartnomalarga kirish orqali mamlakatimiz mualliflarining huquqlarini butun dunyoda muhofaza qilish kabi muhim masalalar davlat ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilab olindi. Hozirgi globallashuv jarayonlarida “Innovatsion iqtisodiyot” fanining ahamiyati benihoya kattadir. Iqtisodiyotni rivojlantirishda intellektual mulk, ixtirolar, yangi kashfiyotlar hamda ularni patentlash, litsenziyalash va sertifikatsiyalashning o‘rni salmoqlidir. CHunki, dunyoning qaysi burchagida bo‘lmasin bunyod etilgan ixtiro bu mulk hisoblanib, undan barcha xalqlar foydalanishi mumkin. Bu masala o‘z navbatida patent olish va uni sotish orqali tartibga solinadi.
“Ekzogen innovatsiyalarni ilmiy va notijorat institutlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasini misol sifatida keltirish orqali yoritadigan bo‘lsak, innovatsiyalarning bu turi ba’zan yangi mahsulot va yangi jarayonga sababchi bo‘lishi mumkinligi aniqlangan. Solounig iqtisodiy o‘sish modelida barcha texnologik rivojlanishlar ekzogen innovatsiya sifatida qaralgan bo‘lsada, pirovardida sanoatda va butun bir mamlakat uchun ishlab chiqarish imkoniyatlarini keskin o‘zgartirdi.
Innovatsiyalarning keyingi ikki turi kamroq e’tiborga sazovor bo‘lishi mumkin. Evolyusion tanlov mexanizmi firmalarni dinamik bozor samaradorligi va patent tizimi orqali tanlaydi. Bu mexanizm texnologik o‘zgarishlarning ham kumulyativ xususiyatini, ham bozor strukturasining endogen aspektlarini hisobga oladi.
Patentlash tizimi texnologik tanlovning ikkinchi instrumentlar tizimidir. U mulkchilik huquqini aniqlashtirib texnologik innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Masalan, farmatsevtik sanoatda shunday rag‘batga erishish uchun IIRdan foydalanishadi. Adabiyotshunoslik texnologiyasida patentlash tizimi cheklangan darajada texnologiya va bilimlarni tarqalishini o‘z ichiga olgan. Bu esa o‘z o‘rnida texnologik izlanishda innovatsiyalarning keng ko‘lamli eksperimentlarni olib borilishiga turtki bo‘ladi”⁴.
Innovatsiyalarni joriy qilishning eng optimal darajalarini e’tiborga olgan holda innovatsion faoliyatga kuyidagicha ta’rif va tavsiflarni berish mumkin (1-rasm).Innovatsion faoliyat - bu ishlab chiqarishni, uning moddiy-texnika bazasini yangilashga va rivojlantirishga imkon beruvchi yangi g‘oyalar va ishlanmalarni yaratish, o‘zlashtirish va tatbiq etishga qaratilgan jarayonlar majmuasidir.