O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

ARAB DAVLATLARI ARXITEKTURASI 
Suriya va Falastin davlatlarida Arab xalifaligi tashkil bo‘lishidan oldin tabiiy toshdan 
turli xil binolar qurilishi keng tarqalgan edi. Rim va Vizantiya davlatlari tomonidan bu 
joylarda xristian bazilikalari va boshqa binolar qurilgan. Arab xalifaligi tashkil topishi bilan 
yirik masjidlar qurilishi keng tarqaladi. Shunday/masjidlardan eng yirik va mahobatligi 
708-yilda Damashq shahrida qurilib, Katta Masjid nomini oladi. Bu masjid xalifa Al-
Vomid boshchiligida qurilib, o‘lchamlari 157x100 metrni tashkil qiladi. Masjid ustunlar 
bilan bo‘lingan uch qismdan: yopiq bino va atrofi o‘ralgan keng hovlidan iborat. Binoning 
asosiy o‘q yo‘nalishi bo‘yicha gumbaz o‘rnatilgan va mehrob joylashtirilgan. Bino 
ustunlari ikki qavatli qilib ishlangan va umumiy balandligi 15 metrni tashkil qiladi. 
Ustunlar ustiga tekis torn yopilmasi o‘rnatilgan. Binoning hovliga qaratilgan tarzi ochiq 
ravoqlar bilan bezatilgan. 
Ustunlar asosida qurilgan masjidlar arab davlatlarida keng tarqaladi. Masalan: 876-
yilda qurilgan Qohiradagi Ibn Tulun masjidi, Jazoirdagi Katta masjid (1096) 
Marokashdagi Qutbiyya masjidi (1153) va Qurdoba (Ispaniya) Katta masjidi. Qurdobadagi 
Katta masjid qurilishi 786-yilda boshlariib, 600 dan ko‘proq ustunga ega. Ustunlar bir-biri 
bilan 2 qator ravoqlar orqali birlashtirilgan. 
Ko‘pchilik masjidlar qoshida baland minoralar ham qurilgan. Minoralardan odatda 
aholini namozga chaqirish uchun foydalanilgan. Masjid xizmatchisi — muazzin minora 
ustidan har kuni besh mahal namoz vaqti yaqinlashganini xabar qilgan. Bunday 
minoralardan Qohiradagi Ibn Tulun masjidi minorasi juda mashhurdir. 
Arab xalifalari shahar ichkarisida turli qasr va saroylar bilan bir qatorda shahar 
tashqarisida baland devorlar bilan o‘ralgan qal‘alar ham qurdirgan. Bunday qal‘alardan biri 
VIII asrda Iyerixon shahri yaqinida qurilgan Xirbat al-Marfjor qal‘asidir. Bu joyda qal‘a 
bilan bir qatorda masjid, hammom va boshqa binolar ham qurilgan. Bu imoratlar ichki 
hovli atrofida 2 qavatli qilib qurilgan. 
Arab davlatlarida XII - XV asrlarda ravoqli va gumbazii qurilmalar keng tarqaladi. 
Qohiradagi Hasan masjidi va maqbarasi qurilishida (1472 - 1474) yirik ravoqli va 

---

68 
gumbazii shakllar ishlatilgan. Bunday snakllar shakllanishining eng yaxshi namunalaridan 
Grenadagi (Ispaniya) Al-Gambra qasri va Sherlar qasrlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin 
Arabdavlatlarida muhandislik inshootlari qurilishi ham keng tarqaladi. Sug‘orish 
tizimi inshootlari va karvon yo‘llaridagi sardobalar shular jumlasidandir. Masalan, 
Kayruan shahri yaqinidagi sardoba IX asrda qurilgan bo‘lib, uning diametri 128 metrni 
tashkil qiladi.